Хитайда өлүм җазасини тәдбиқлаш һоқуқи али сот мәһкимисигә өткүзүп берилди

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Ғулҗа вәқәсидики асаслиқ кишиләрдин бири абдухелил абдумиҗит хитай даирилири тәрипидин қолға елинғандин кейин, 2000 – йили 15 – өктәбир күни қийнапо өлтүрүлгән иди. Уйғур аптоном райони хитайда сияси мәһбусларға өлүм җазаси бериливатқан бирдин - бир район һесаблиниду.

Хитайда һазир йолға қоюлуватқан хәлқ сот мәһкимиси тәшкили қануниниң 13 - маддисида өлүм җазасини тәдбиқлаш һоқуқи һәр қайси өлкә, аптоном район вә алаһидә шәһәрләрдики юқири дәриҗилик сот мәһкимилиригә өткүзүп берилгән. юқири сотлар 1983 -йилдин бери али сот мәһкимисигә вакалитән өлүм җазасини тәдбиқлаш һоқуқини йүргүзүп кәлмәктә. Лекин хитай хәлқ қурултийи сәйшәнбә күни хәлқ сот мәһкимиси 13 - маддисиға өзгәртиш киргүзүп, 2007 - йили 1 - айниң 1 - күнидин етибарән өлүм җазасини тәдбиқлаш һоқуқи али сот мәһкимисигә өткүзүп берилидиғанлиқини қарар қилди.

Хитай дуня бойичә өлум җазаси әң көп берилидиған дөләт

Хитай дуняда өлүм җазасини әң көп иҗра қиливатқан дөләт. Бир қисим тәшкилатлар хитайда йилиға 10 миң кишиниң өлүм җазасиға һөкүм қилинидиғанлиқини билдүрмәктә. Кишилик һоқуқни қоғдиғучилар, хитайниң һазирқи қануни йәрлик сот мәһкимилириниң мәһбусларни өлүм җазасиға йәңгиллик билән һөкүм қилиш йолини ачмақта, дәп әйиблигән. Бәзи мутәхәссисләр, хитай хәлқ қурултийиниң қарари өлүм җазасини азайтишкә пайдиси бар, дәп көрсәтти.

Хоңкоң җоңго әдибияти университетиниң қанун тәтқиқатчиси ваң йовҗинниң әскәртишичә, һазирқи қанун бойичә һәр қайси өлкә, алаһидә шәһәр вә аптоном районлар өлүм җазасиға охшимиған өлчәмләр қолланмақта. Ваң йовҗин, йеңи қанун болмиди дегәндә өлүм җазаси берилгән дилоларда наһәқчиликни азайтиш ролини ойниши мумкин," дәйду.

Хитайниң өлүм җазаси түзүми хәлқара кишилик һоқуқни қоғдиғучи тәшкилатлар вә ғәрб әллириниң үзлүксиз тәнқидигә учраватқан мәсилиләрниң бири болуп кәлди. Бейҗиң һөкүмити һәр йили хитайда өлүм җазасиға һөкүм қилинған кишиләрниң санини елан қилишни рәт қилип, буни дөләт мәхпийәтлики қатарида тутуп кәлгән.

UAA: Бу бир һәқиқи илгирләш әмәс

Хитай һөкүмити шәрқий түркистанда уйғурларни сияси сәвәбләрдин қанундики һоқуқлириға қаримай өлүм җазасиға һөкүм қилмақта.... Хитай сот мәһкимилири тән җазаси астида мәҗбури иқра қилдурулған мәһбусларни уларниң иқранамисиға қарапла өлүм җазасиға һөкүм қилмақта. Шуңа тән җазасиға диққәт қилмай, өлүм җазасини көздин кәчүрүшкә диққәт қилиш хата йөлүнишкә кирип қалғанлиқтур.

Кишилик һоқуқи тәшкилатлири хитайниң өлүм җазаси ислаһатиға охшимиған инкасларни қайтурмақта. Хәлқара кәчүрүм тәшкилати вә мәркизи ню - йорктики кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати хитайниң бу ислаһатини қарши алған болсиму, лекин әгәр хитай өлүм җазаси түзүмини техиму чоңқур ислаһат қилмиса, йеңи қанун хитайда өлүм җазаси түзүмини техиму мустәһкәмләш ролини ойниши мумкин, дәп агаһландурди. Мәркизи вашингтондики америка уйғур җәмийити болса хитайниң бу ислаһатини "йетәрлик әмәс," дәп көрсәтти вә буни "бир илгирләш," дәп қаримайдиғанлиқини билдүрди.

Америка уйғур җәмийитиниң тәтқиқатчиси бен кардос, "бу қарши елишкә тегишлик қәдәм болсиму, лекин буни һәқиқи түрдики илгирләш дегили болмайду. Өлүм җазасини тәдбиқлаш һоқуқи бурун али сотниң илкидә иди. Бу 1980 - йилларниң башлирида өлкә дәриҗилик юқири сотларға чүшүрүп берилгән. Бу қетим буни али сот йәнә өткүзүвалмақчи. Бу кона түзүмниң қайтилинишидур. Шуңа буни һәқиқи мәнидики илгирләш дегили болмайду," дәп көрсәтти.

Кардосниң әскәртишичә, әгәр хитай әдлийә системисини дуняға қобул қилдурмақчи болса өлүм җазасиға һөкүм қилинишқа тегишлик 68 хил җинайәт түрини азайиш керәк. Чүнки бу җинайәт түрлириниң көп қисими уйғур сияси мәһбуслирини җазалаш үчүн ишлитилмәктә. Сияси мәсилигә алақидар пүтүн дилоларни хитай али сот мәһкимиси көрүп чиқиши керәк," дәп тәкитлигән бен кардос, чүнки "хитай һөкүмити шәрқий түркистанда уйғурларни сияси сәвәбләрдин қанундики һоқуқлириға қаримай өлүм җазасиға һөкүм қилмақта," дәйду. У, хитайниң тән җазасиға учраш вәқәлирини тәкшүрүдиған тәрәпсиз орган тәсис қилишини тәләп қилди. Униң әскәртишичә, "хитай сот мәһкимилири тән җазаси астида мәҗбури иқра қилдурулған мәһбусларни уларниң иқранамисиға қарапла өлүм җазасиға һөкүм қилмақта." Бен кардос, "шуңа тән җазасиға диққәт қилмай, өлүм җазасини көздин кәчүрүшкә диққәт қилиш хата йөлүнишкә кирип қалғанлиқтур," дәп көрсәтти.

Адвокат ли җинҗин: җуңгониң қанун - түзүм тәрәққияти сиясәткә қарап өзгәрмәслики керәк

Хитай қанунида өлүм җазасиға һөкүм қилинған мәһбуслар һөкүмгә нарази болса, 10 күн ичидә али сот мәһкимисигә әрз қилиш керәк. Бәзи мутәхәссисләр, мәһбусларға берилгән 10 күнлүк әрз сүрики йетәрлик әмәс, дәп қаримақта.

Америка марейланд университетиниң қанун пәнләр доктори чю хоңда, "әрз қилиш үчүн йетәрлик вақит берилиши керәк. Мәһбуслар бунчилик қисқа вақит ичидә әрз қилишқа үлгүрәлмәслики мумкин. Әрз қилиш вақтини бир айға узартса бир қәдәр мувапиқ болған болатти," дәйду.

Кишилик һоқуқни күзүтүш тәшкилати, әгәр хитай һәр йили қанчилик кишиниң өлүм җазасиға һөкүм қилиниватқанлиқини елан қилмиса, өлүм җазаси ислаһатиниң әһмийити болмайдиғанлиқини илгири сүрди. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати чаршәнбә күни елан қилған баянатта әскәртишичә, йеңи қанун хитайда һәр йили өлүм җазаси берилидиғанларниң санини азайтип, бигунаһ кишиләрниң хата өлтүрүлүшидин сақлиши мумкин. Өлүм җазасиға қарши турудиғанлиқини тәкитлигән кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати, хитайниң өлүм җазаси ислаһатини " иҗабий бир қәдәм," дәп тәкитлигән болсиму, лекин өлүм җазасиға һөкүм қилинғанларниң санини дөләт мәхпийәтлики, дәп қараштин ваз кечиш керәк," дәйду.

Америкиниң ню - йорк шәһиридики хитай адвокати ли җинҗин, хитай қануни сиясәтниң йетәкчиликидин қутулуши керәк, дәп қарайдиғанлиқини билдүрди. У, "җоңго қануни даим сиясәткә әгишип маңиду. Бу дегәнлик җуңгониң аманлиқи начарлашқанда өлүм җазасини тәдбиқлаш һоқуқи йәнә йәрликкә чүшүрүп берилиду, дегәнликтур. Мениңчә бу еғир мәсилә. Чүнки 1983 - йилдики тазилаш нурғун наһәқчиликләрни кәлтүрүп чиқарди. Өлүмгә һөкүм қилинишқа тегишлик болмиғанлар һөкүм қилинди. Шуңа мән җуңгониң қанун - түзүм тәрәққияти сиясәткә қарап өзгәрмәслики керәк," дәп қараймән," дәп көрсәтти.

Хитай һөкүмити һазирға қәдәр йилда хитай бойичә қанчилик кишигә өлүм җазаси берилидиғанлиқини елан қилип бақмиди. Шу сәвәб түпәйли хәлқара җәмийәтниң хитайда өлүм җазаси берилгән мәһбуслар сани һәққидики пәризидә зор пәрқләр мәвҗут. Хәлқара кәчүрүм тәшкилати, хитайда 2005 - йили аз дегәндә 1770 кишигә өлүм җазаси берилип иҗра қилинғанлиқини билдүрмәктә. Кишилик һоқуқни күзитиш тәшкилати, бу санниң 10 миңға йетидиғанлиқини илгири сүргән.

Уйғур аптоном райони болса хитайда сияси мәһбусларға өлүм җазаси бериливатқан бирдин - бир район һесаблиниду. (Әркин)