Оттура асия русийә үчүн әрзан әмгәкчиләр базисиға айланмақта

Оттура асия җумһурийәтлиридики еғир иқтисадий һаят көплигән кишиләрниң чәт әлләргә җүмлидин өзлири билән әнәниви мунасивәткә игә русийә шәһәрлиригә берип тирикчилик йоллирини издәшкә һәмдә улар бу җәрянда түрлүк паҗиәлик қисмәтләргә дучар болушқа елип кәлмәктә, нөвәттә, оттура асия қатарлиқ җайлардин кәлгән көчмәнләр мәсилиси русийә ички вә ташқи сияситики муһим мәсилиләрниң биридур.

Иқтисадий қийинчилиқ кишиләрни өз юртлиридин айрилишқа қистимақта

Көзәткүчиләр, оттура асия җумһурийәтлириниң совет иттипақиниң йимирилиши билән сиясий җәһәттин мустәқиллиққә еришип, игилик һоқуқлирини қолға кәлтүргән болсиму, әмма түрлүк ички-ташқи вә иқтисади сәвәбләр уларниң русийә һәм хитай қатарлиқ дөләтләр билән йеқин мунасивәт орнитиши һәтта уларға көп җәһәтләрдин йол қоюшқа мәҗбур болушини кәлтүрүп чиқириватқанлиқини оттуриға қоймақта.

Совет иттипақи йимирилип, оттура асия җумһурийәтлири мустәқил болғиниға 15 йилдин ашқан болсиму, лекин мәзкур җумһурийәтләрниң мустәқил иқтисадий системисида көрүнәрлик тәрәққиятларниң болмаслиқи, уларниң аһалисиниң иқтисадий вә мәниви һаятиға еғирчилиқларни елип кәлмәктә. Мустәқил болуш билән өзлириниң келәчикигә ишәнгән вә мустәқиллиқ ләззитини тетишқа интилгән оттура асия хәлқлири - өзбекләр, қазақлар, қирғизлар вә түркмәнләр җүмлидин таҗиклар өз җумһурийәтлиридики иқтисадий сиясәтләр, базар игилики һәм башқа түзүлмиләрдики мустәбитликтин нарази болмақта.

Русийә көчмәнләрниң әң көп баридиған җайи

Оттура асия җумһурийәтлиридики еғир иқтисади әһваллар имканийәтлири бар кишиләрни түркүмләп иқтисади тәрәққи қилған ғәрб мәмликәтлиригә кетишкә мәҗбур қилса, имканийити төвәнләрни русийиниң һәр қайси чоң-кичик шәһәрлиригә берип, һәр хил шәкилдә тирикчилиқ қилишқа қистимақта. Русийә мәтбуатлириниң учурлиридин қариғанда, һазир русийидә 15 милйондин артуқ сабиқ совет иттипақи җумһурийәтлиридин кәлгән көчмәнләр бар болуп, бу сан күнсайин көпәймәктә.

Қирғизистан даирилириниң истатистикисиға қариғанда, 500 миңдин артуқ қирғизистанлиқ русийигә кетип тирикчилиқ қилмақта һәмдә уларниң сани үзлүксиз көпәймәктә.

Русийидики өзбекистанлиқларниң сани һәққидә ениқ учур болмисиму, әмма өзбекләрниң оттура асиядин келиватқан көчмән әмгәкчиләрниң әң көп қисимини тәшкил қилиши мумкинлики пәрәз қилинмақта. Чүнки, өзбек ишчилири москва, санкитпетәрбург қатарлиқ чоң шәһәрләрдин башқа һәтта русийиниң хитай билән чегрилинидиған йирақ шәрқ районидиму көпийишкә қарап йүзләнгән.

Оттура асия мәмликәтлири ичидә қазақистан билән түркмәнистанниң әһвали бираз яхши болғанлиқи , болупму қазақистанниң иқтисадий тәрәққиятиниң тез өсүватқанлиқи түпәйлидин йәнә көплигән қирғизистанлиқ вә өзбекистанлиқлар қазақистанға берип ишлимәктә.

Таҗикистан әң чоң мәдикар базири

Оттура асиялиқлар ичидә русийигә кетиш нисбити әң юқири дөләт таҗикистан болуп, таҗикистанниң иқтисадий күчи әң аҗиз әһвалға чүшүп қалғанлиқи түпәйлидин таҗиклар түркүмләп русийигә кәтмәктә. Америка авази радиосиниң хәвәр қилишичә, һазир таҗикистанда һәр бир аилидин 4- 5 әр кишиниң русийигә берип ишләш вәзийити шәкилләнгән. Буниңдин башқа йәнә йеқиндин буян русийигә берип ишләйдиған аялларниң саниму ешишқа башлиған болуп, уларниң бир аилини қамдаш йүки әрләрдин қелишмайдикән. Лекин, таҗикларни өз ичигә алған оттура асиялиқлар дуч келиватқан муамилиләр наһайити еғир болуп, уларниң өлтүрүлүш ,түрмигә ташлиниш , булаң-талаң қилиниш вә башқа хил һақарәтләргә учраш әһваллириға аит учурлар мәтбуатларниң даимлиқ темилириниң биригә айланған.

Америка авази радиосиниң учуридин мәлум болушичә, русийә даирлириму иш орунлирини оттура асиялиқларға йәпишқа башлиған болуп, яхширақ ишлар әлвәттә руслардин ашмайду. Оттура асия вә кавказийиликләргә қилиниватқан бесимлар түпәйлидин айродром, вогзал, баҗхана қатарлиқ җайларда оттура асиялиқлар техиму қийинчилиқларға дуч келидикән, таҗикларни өз ичигә алған оттура асиялиқлар сақчиларниң халиғанчә тутқун қилишиға, җазалишиға дуч учрайдикән.

Күндә дегүдәк бир таҗикистанлиқниң җәсити москвадин елип келиниду

Худанәзәроп исимлик оттура асиялиқ анализчиниң русийидики "хәвәрләр" гезитида елан қилған таҗикистанлиқларниң русийидики тәқдиригә аит мақалисидә оттуриға қоюлишичә, һаятлиқ издәп русийигә барған таҗиклар түрлүк ирқий кәмситиш характерлиқ бесимлардин башқа йәнә һаятидин айрилиш хәвплиригиму учрайду. Һәр күни дегүдәк бир таҗикистанлиқниң җәсити москвадин дүшәнбигә елинип келиниду, русийидә өлидиған таҗикларниң сани оттура һесаб билән йилиға 600-700 ға йетиду.

2004-Йили санкитпетәрбургда бир топ рус милләтчи яшлири бир таҗикистанлиқ кишиниң өйигә кирип, уларни урған, нәтиҗидә 9 яшлиқ бир қизчақниң өлүп кетиш вәқәси келип чиққан. Бу җинайәтчиләр қолға елинған болсиму, әмма йеқинда улар гунаһсиз дәп елан қилинғанда, таҗикистан хәлқиниң қаттиқ наразилиқлири келип чиққан.

Русийә мәтбуатлириниң йезишичә, таҗиклар вә башқа оттура асиялиқлар һәтта чәтәлликләр "тақирбашлар" дәп аталған рус фашист яшлири, җинайи гуруппилар һәм башқилар тәрипидин өлтүрүлүшкә, урулушқа вә башқа һәр хил кәмситилишкә учрайдикән. Йәнә мәлум сандики таҗикистанлиқлар өзлириниң қисмәтлири сәвәбидин өзлирини өлтүрүвалидикән.

Худанәзәропниң чүшәндүрүшичә, москва қатарлиқ русийә шәһәрлиридики ирқий кәмситиш түпәйлидин һәтта таҗик мусапирлириниң дохтурға көрөнүшиму бир мәсилә болуп, дохтурларниң даим бимарлардин көп пул сорап, пул чиқмай қалғанда кесәлниң өлүп кетиш әһваллириму садир болған.

Бундақ ақивәтләр қандақ нәтиҗиләрни елип келиш мумкин?

Русийидики мундақ миллий вә ирқий кәмситиш түпәйлидин оттура асиялиқлар билән русийиликләр арисида миллий зиддийәт күчийип , ахирида оттура асиялиқларда өзлиригә ким яхши муамилә қилса вә ким ярдәм қилса, шуниң билән яхши өтидиған һәтта, униң билән иттипақдаш болидиған сиясий вәзийәтниң шәкиллинип қелишиму пәрәз қилинмақта.

Хәвәрләргә қариғанда, нөвәттә, хитай оттура асияға җүмлидин таҗикистанға көп мәбләғ селиватқан болуп, хитай мумкин қәдәр иқтисадий қалақ бу мәмликәтләргә иқтисадий имтиязларни бериш арқилиқ, мәзкур дөләтләрдики уйғурларниң мустәқиллиқ паалийәтлирини чәкләшкә , шу арқилиқ хитай чегрилири йенида бихәтәр вәзийәт яритишқа һәмдә өз тәсирини тикләшкә тиришмақта. (Үмидвар)