Мәркизий асияниң алдидики таллаш йоли- өзара бирлишиш вә яки русийә билән бирлишиш


2007.10.08

XU-PUTIN-200.jpg
Ху җинтав билән путин бишкәктики шаңхәй гуруһи йиғинида. AFP Photo

5- 6-Өктәбир күнлири таҗикистан пайтәхти дүшәнбидә мустәқил дөләтләр һәмдостлуқи, коллектип бихәтәрлик келишими тәшкилати вә явро-асия иқтисадий һәмкарлиқ тәшкилатидин ибарәт үч район характерлиқ тәшкилатниң йиғини арқиму-арқидин ечилди.

Бу йиғинниң ечилишиниң русийиниң өзиниң һәрбий-сиясий тәсирини оттура асияда техиму ашурушқа интилишиниң ипадиси икәнлики тәһлил қилинмақта. Лекин, оттура асиялиқлар арисида назарбайефниң мәркизий асия дөләтлири иттипақини қуруш идийисиму күчийишкә қарап йүзләнгәнлики мәлум.

Русийә һәрбий җәһәттин оттура асия дөләтлирини өз тәсири астиға алмақта

5-6- Өктәбир күнлири таҗикистан пайтәхти дүшәнбидә өткүзүлгән мустәқил дөләтләр һәмдостлуқиниң йиғинида мәзкур һәмдостлуқниң иҗраийә комитетиниң баш секритарлиқиға русийә ташқи разветка башлиқи сергей лебедев тәйинләнди шуниңдәк буниңдин кейин мустәқил дөләтләр һәмдостлуқиниң ролини ашуруш вә уни күчәйтиш мәсилилири музакирә қилинди. Бирақ, хәвәрләрдин қариғанда, түркмәнистан худди бурунқиға охшашла бу һәмдостлуқ рамкисидин өзини нери тутти.

Русийә учур агентлиқиниң хәвәр қилишичә, 6-өктәбир күни йәнә русийә, қазақистан қирғизистан, таҗикистан, өзбекистан вә беларусийә рәһбәрлири иштирак қилған коллектип бихәтәрлик келишими тәшкилатиниң йиғинида йәнә коллектип бихәтәрлик келишими тәшкилати рамкиси астида тинчлиқ сақлаш қисимлири механизмини шәкилләндүрүш һәмдә бихәтәрлик келишимигә әза дөләтләрниң һәрбий-техника һәмкарлиқи мәсилиси бойичә алақә механизми тәсис қилиш музакирә қилинди.

Президентлар иран билән мунасивәтлик ядро мәсилилиригә нисбәтән җиддий муамилиләрдә болуватқанлиқини, иран ядро мәсилисиниң тинчлиқ билән һәл қилиниши керәкликини тәкитләшкән һәмдә бу һәқтә йиғин хитабнамиси қобул қилди шуниңдәк 20 нәччә парчә һөҗҗәткә қол қойди. Келишим бойичә русийә өз илғар қорал-ярақлирини ички әрзан баһада мәзкур тәшкилатқа әза дөләтләргә сетип беридиғанлиқини билдүргән.

Русийә таҗикистанниң тәбиий иттипақдиши вә истратегийилик һәмкарчиси

Арқидинла йәнә явро-асия иқтисадий һәмкарлиқ җәмийитиниң йиғини өткүзүлүп, русийә, беларусийә вә қазақистандин тәркип тапқан явро-асия иқтисадий җәмийитиниң рамкиси астида явро-асия таможна иттипақини түзүш, омумий енергийә базирини тәшкил етиш низамнамисини ишләп чиқиш, явро асия иқтисадий җәмийитиниң паалийәтлирини кеңәйтиш вә мустәһкәмләшкә охшаш 20 нәччә һөҗҗәт мақулланған.

Русийә президенти владимир путин явро-асия иқтисадий һәмкарлиқ җәмийитиниң ортақ таможна иттипақини түзүш келишиминиң тездин әмәлгә ешишини қәтий йосунда тәкитләп, "бу һөҗҗәтләр қобул қилиниши билән таможна иттипақи қуруш үчүн қануний асас яритилғанлиқини тәкитлимәкчимән. Бу һәқиқәтән паалийәтлирини башлайду һәмдә униң қурулуши лазим . Барлиқ имзаланған шәртнамиләр 2010 йилғичә беҗирилиши керәк", - дегән.

Пәрғанә агентлиқиниң хәвәр қилишичә, таҗикистан президенти имамәли рахман йиғин җәрянида "русийә таҗикистанниң тәбиий иттипақдиши вә истратегийилик һәмкарчиси" дәп тәкитлигән. У йәнә. Таҗикистан билән русийиниң зич бағлинишлиқ мунасивитигә игә икәнликини шәрһләп, "таҗикистан үчүн русийә миңлап зәнҗирләр билән бағланған тәбиий вә истратегийилик иттипақчи һесаблиниду. Биз бу алақиләрниң тохтавсиз раваҗлиниши вә кеңийиши үчүн барчә һәрикәтләрни қилимиз. Бизниң бу нуқтиинәзиримиз өзгәрмәстур , - дегән.

Рамазан дирилдайеф қирғизистанни шаңхәй гуруһидин чиқип кетишкә дәвәт қилған

Қирғизистанниң қабар агентлиқиниң хәвәр қилишичә, коллектип бихәтәрлик келишими тәшкилатиниң бу қетимқи нөвәттики рәислик вәзиписи қирғизистанға йүкләнгән болуп, президент қурманбек бақийеф коллектип бихәтәрлик келишими тәшкилатиниң техиму күчийиши үчүн тиришидиғанлиқини тәкитлигән.

Хәвәрләрдин қариғанда шәнбә күни йәнә шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати билән коллектип бихәтәрлик келишими тәшкилати бир қатар һәмкарлиқ келишимлири түзгән болуп, коллектип бихәтәрлик тәшкилатида мустәқил дөләтләр һәмдостлуқидики төт оттура асия дөлити вә русийә билән беларусийини өз ичигә алған . Шаңхәй гуруһи болса, бу дөләтләрдин башқа йәнә хитайни өз ичигә алған болуп, русийә билән хитай оттура асия районида тәң тәсир сақлашқа пүтүшкәнлики үчүн мәзкур тәшкилатта муһим рол ойниған.

Бирақ, қирғизистан инсан һоқуқи комитетиниң рәиси рамизан дирилдайеф қирғизистан рәһбәрлириниң иқтисадий пайдини дәп хитай вә русийә билән болған мунасивәтни күчәйткәнликини, бир тәрәптин улар билән аппақ-чапақ болса, йәнә бир тәрәптин өзлирини демократлар дәп көрситип, ғәрб демократик мәмликәтлири биләнму һәмкарлишиватқанлиқини тәкитлиди. У, өзиниң вә қирғизистан өктичилириниң қирғизистанниң шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатидин чиқип кетишини тәләп қилғанлиқини билдүрди. Униң қаришичә, мундақ кетивәрсә қирғизистан кәлгүсидә өз игилик һоқуқлуқ дөләтчиликини йоқитиши мумкин.

Оттура асия көзәткүчилири бу қетим дүшәнбидә русийиниң һәрбий-сиясий вә иқтисадий тәсири астидики мустәқил дөләтләр һәмдостлуқи , коллектип бихәтәрлик келишими, вә явро-асия иқтисадий һәмкарлиқ җәмийити қатарлиқ үч тәшкилатниң йиғинниң арқиму-арқидин ечилишиниң русийиниң мәзкур тәшкилатларни күчәйтиш арқилиқ, русийиниң сабиқ совет иттипақиға охшаш бир күчлүк мәмликәткә айлинип, русийиниң явро-асиядики тәсир күчини тикләшкә ашкара интиливатқанлиқиниң рошән ипадиси икәнликини җәзимләштүргән.

Ваһаләнки, дүшәнбәдики бу йиғин русийиниң мәркизий асияни өз йениға бирләштүрүш ғайисигә қаршилиқ билдүрүшниң йәнә бир ипадиси болған мәркизий асия дөләтлири иттипақини қуруш идийиси йиғинда қазақистан президенти нурсултан назарбайеф тәрипидин йәнә бир қетим рәсмий рәвиштә оттуриға қоюлди.

" Бу йәрдә көчмәнләр мәсилиси, зәһәрлик чекимлик мәсилиси вә террорчилиқ хәтәрлири бар. Бу мәсилиләрниң һәммисини биз бирликтә һәл қилалаймиз, әлвәттә, бу йәрдә йәнә русийә билән қоюқ мунасивәт бағлашму зөрүрдур" дәп әскәрткән назарбайеф мәркизи асия дөләтлириниң җуғрапийилик җайлишиш җәһәттин бағлиниш билән биргә ортақ тил вә ортақ мәдәнийәт қиммәтлиригә игә икәнликини, шуңа мундақ бир иттипақини қурушниң 55 милйон адәм яшайдиған бу дөләтләрниң иқтисадий мәсилилиринила әмәс бәлки, сиясий мәсилилирини һәл қилишниму мәқсәт қилидиғанлиқини тәкитлигән.

Қирғизистан назарбайефниң бир гәвдигә айлиниш идийисини қоллиған болсиму, лекин башқа дөләтләрдин техичә рәсмий җаваб көрүлмигән. Президент ислам кәримоф болса, өзбекистанниң мәркизий асия дөләтлири билән бирлишишини чәттә қалдурушқа тиришқан болуп, әксичә 2005-йилидин кейин русийә вә хитай билән болған һәмкарлиқини күчәйткән.

Өзбекистан парламентиниң сабиқ әзаси, өзбекистан демократик қурултийиниң рәиси, җаһангир муһәммәд әпәнди болса, ислам кәримоф өз мәнсәп-һоқуқлирини сақлаш үчүн, оттура асияниң җүмлидин түркистанниң кона рәқиблири , түркий хәлқләрниң бирлишишини халимайдиған русийә вә хитай билән йеқин мунасивәт орнатмақта. Бу униң мәнпәәтлиригә уйғун болсиму, бирақ өзбәк хәлқиниң җүмлидин барлиқ оттура асия түркий қериндаш хәлқлириниң мәнпәәтлиригә хилап " дәп өз қарашлирини чүшәндүрүш билән оттура асияниң өзара бирлишишиниң тамамән тоғра йөнилиш икәнликини изһар қилди.

11-Сентәбир вәқәсидин, америкиниң оттура асияда һәрбий базилири қурулуп, бу дөләтләр билән болған һәмкарлиққа етибар бериши билән русийиму өзиниң оттура асиядики тәсирини қайтидин тикләшкә пүтүн имканийәтлири билән тиришти. Нөвәттә, оттура асия мәмликәтлири алдида икки хил таллаш мәвҗут болуп, униң бири оттура асия дөләтлириниң худди явропа иттипақиға охшаш бир иттипаққа айлиниши, йәнә бири русийиниң әтрапиға һәр тәрәптин уюшуштин ибарәттур. Әмма, хәлқләр биринчисини халисиму, лекин һөкүмәтләрниң тутқан йоли иккинчиси болмақта. (Үмидвар)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.