Merkiziy asiyaning aldidiki tallash yoli- öz'ara birlishish we yaki rusiye bilen birlishish

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Xu jintaw bilen putin bishkektiki shangxey guruhi yighinida. AFP Photo

5- 6-Öktebir künliri tajikistan paytexti düshenbide musteqil döletler hemdostluqi, kolléktip bixeterlik kélishimi teshkilati we yawro-asiya iqtisadiy hemkarliq teshkilatidin ibaret üch rayon xaraktérliq teshkilatning yighini arqimu-arqidin échildi.

Bu yighinning échilishining rusiyining özining herbiy-siyasiy tesirini ottura asiyada téximu ashurushqa intilishining ipadisi ikenliki tehlil qilinmaqta. Lékin, ottura asiyaliqlar arisida nazarbayéfning merkiziy asiya döletliri ittipaqini qurush idiyisimu küchiyishke qarap yüzlen'genliki melum.

Rusiye herbiy jehettin ottura asiya döletlirini öz tesiri astigha almaqta

5-6- Öktebir künliri tajikistan paytexti düshenbide ötküzülgen musteqil döletler hemdostluqining yighinida mezkur hemdostluqning ijra'iye komitétining bash sékritarliqigha rusiye tashqi razwétka bashliqi sérgéy lébédéw teyinlendi shuningdek buningdin kéyin musteqil döletler hemdostluqining rolini ashurush we uni kücheytish mesililiri muzakire qilindi. Biraq, xewerlerdin qarighanda, türkmenistan xuddi burunqigha oxshashla bu hemdostluq ramkisidin özini néri tutti.

Rusiye uchur agéntliqining xewer qilishiche, 6-öktebir küni yene rusiye, qazaqistan qirghizistan, tajikistan, özbékistan we bélarusiye rehberliri ishtirak qilghan kolléktip bixeterlik kélishimi teshkilatining yighinida yene kolléktip bixeterlik kélishimi teshkilati ramkisi astida tinchliq saqlash qisimliri méxanizmini shekillendürüsh hemde bixeterlik kélishimige eza döletlerning herbiy-téxnika hemkarliqi mesilisi boyiche alaqe méxanizmi tesis qilish muzakire qilindi.

Prézidéntlar iran bilen munasiwetlik yadro mesililirige nisbeten jiddiy mu'amililerde boluwatqanliqini, iran yadro mesilisining tinchliq bilen hel qilinishi kéreklikini tekitleshken hemde bu heqte yighin xitabnamisi qobul qildi shuningdek 20 nechche parche höjjetke qol qoydi. Kélishim boyiche rusiye öz ilghar qoral-yaraqlirini ichki erzan bahada mezkur teshkilatqa eza döletlerge sétip béridighanliqini bildürgen.

Rusiye tajikistanning tebi'iy ittipaqdishi we istratégiyilik hemkarchisi

Arqidinla yene yawro-asiya iqtisadiy hemkarliq jemiyitining yighini ötküzülüp, rusiye, bélarusiye we qazaqistandin terkip tapqan yawro-asiya iqtisadiy jemiyitining ramkisi astida yawro-asiya tamozhna ittipaqini tüzüsh, omumiy énérgiye bazirini teshkil étish nizamnamisini ishlep chiqish, yawro asiya iqtisadiy jemiyitining pa'aliyetlirini kéngeytish we mustehkemleshke oxshash 20 nechche höjjet maqullan'ghan.

Rusiye prézidénti wladimir putin yawro-asiya iqtisadiy hemkarliq jemiyitining ortaq tamozhna ittipaqini tüzüsh kélishimining tézdin emelge éshishini qet'iy yosunda tekitlep, "bu höjjetler qobul qilinishi bilen tamozhna ittipaqi qurush üchün qanuniy asas yaritilghanliqini tekitlimekchimen. Bu heqiqeten pa'aliyetlirini bashlaydu hemde uning qurulushi lazim . Barliq imzalan'ghan shertnamiler 2010 yilghiche béjirilishi kérek", - dégen.

Perghane agéntliqining xewer qilishiche, tajikistan prézidénti imam'eli raxman yighin jeryanida "rusiye tajikistanning tebi'iy ittipaqdishi we istratégiyilik hemkarchisi" dep tekitligen. U yene. Tajikistan bilen rusiyining zich baghlinishliq munasiwitige ige ikenlikini sherhlep, "tajikistan üchün rusiye minglap zenjirler bilen baghlan'ghan tebi'iy we istratégiyilik ittipaqchi hésablinidu. Biz bu alaqilerning toxtawsiz rawajlinishi we kéngiyishi üchün barche heriketlerni qilimiz. Bizning bu nuqti'inezirimiz özgermestur , - dégen.

Ramazan dirildayéf qirghizistanni shangxey guruhidin chiqip kétishke dewet qilghan

Qirghizistanning qabar agéntliqining xewer qilishiche, kolléktip bixeterlik kélishimi teshkilatining bu qétimqi nöwettiki re'islik wezipisi qirghizistan'gha yüklen'gen bolup, prézidént qurmanbék baqiyéf kolléktip bixeterlik kélishimi teshkilatining téximu küchiyishi üchün tirishidighanliqini tekitligen.

Xewerlerdin qarighanda shenbe küni yene shangxey hemkarliq teshkilati bilen kolléktip bixeterlik kélishimi teshkilati bir qatar hemkarliq kélishimliri tüzgen bolup, kolléktip bixeterlik teshkilatida musteqil döletler hemdostluqidiki töt ottura asiya döliti we rusiye bilen bélarusiyini öz ichige alghan . Shangxey guruhi bolsa, bu döletlerdin bashqa yene xitayni öz ichige alghan bolup, rusiye bilen xitay ottura asiya rayonida teng tesir saqlashqa pütüshkenliki üchün mezkur teshkilatta muhim rol oynighan.

Biraq, qirghizistan insan hoquqi komitétining re'isi ramizan dirildayéf qirghizistan rehberlirining iqtisadiy paydini dep xitay we rusiye bilen bolghan munasiwetni kücheytkenlikini, bir tereptin ular bilen appaq-chapaq bolsa, yene bir tereptin özlirini démokratlar dep körsitip, gherb démokratik memliketliri bilenmu hemkarlishiwatqanliqini tekitlidi. U, özining we qirghizistan öktichilirining qirghizistanning shangxey hemkarliq teshkilatidin chiqip kétishini telep qilghanliqini bildürdi. Uning qarishiche, mundaq kétiwerse qirghizistan kelgüside öz igilik hoquqluq döletchilikini yoqitishi mumkin.

Ottura asiya közetküchiliri bu qétim düshenbide rusiyining herbiy-siyasiy we iqtisadiy tesiri astidiki musteqil döletler hemdostluqi , kolléktip bixeterlik kélishimi, we yawro-asiya iqtisadiy hemkarliq jem'iyiti qatarliq üch teshkilatning yighinning arqimu-arqidin échilishining rusiyining mezkur teshkilatlarni kücheytish arqiliq, rusiyining sabiq sowét ittipaqigha oxshash bir küchlük memliketke aylinip, rusiyining yawro-asiyadiki tesir küchini tikleshke ashkara intiliwatqanliqining roshen ipadisi ikenlikini jezimleshtürgen.

Wahalenki, düshenbediki bu yighin rusiyining merkiziy asiyani öz yénigha birleshtürüsh ghayisige qarshiliq bildürüshning yene bir ipadisi bolghan merkiziy asiya döletliri ittipaqini qurush idiyisi yighinda qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéf teripidin yene bir qétim resmiy rewishte otturigha qoyuldi.

" Bu yerde köchmenler mesilisi, zeherlik chékimlik mesilisi we térrorchiliq xeterliri bar. Bu mesililerning hemmisini biz birlikte hel qilalaymiz, elwette, bu yerde yene rusiye bilen qoyuq munasiwet baghlashmu zörürdur" dep eskertken nazarbayéf merkizi asiya döletlirining jughrapiyilik jaylishish jehettin baghlinish bilen birge ortaq til we ortaq medeniyet qimmetlirige ige ikenlikini, shunga mundaq bir ittipaqini qurushning 55 milyon adem yashaydighan bu döletlerning iqtisadiy mesililirinila emes belki, siyasiy mesililirini hel qilishnimu meqset qilidighanliqini tekitligen.

Qirghizistan nazarbayéfning bir gewdige aylinish idiyisini qollighan bolsimu, lékin bashqa döletlerdin téxiche resmiy jawab körülmigen. Prézidént islam kerimof bolsa, özbékistanning merkiziy asiya döletliri bilen birlishishini chette qaldurushqa tirishqan bolup, eksiche 2005-yilidin kéyin rusiye we xitay bilen bolghan hemkarliqini kücheytken.

Özbékistan parlaméntining sabiq ezasi, özbékistan démokratik qurultiyining re'isi, jahan'gir muhemmed ependi bolsa, islam kerimof öz mensep-hoquqlirini saqlash üchün, ottura asiyaning jümlidin türkistanning kona reqibliri , türkiy xelqlerning birlishishini xalimaydighan rusiye we xitay bilen yéqin munasiwet ornatmaqta. Bu uning menpe'etlirige uyghun bolsimu, biraq özbek xelqining jümlidin barliq ottura asiya türkiy qérindash xelqlirining menpe'etlirige xilap " dep öz qarashlirini chüshendürüsh bilen ottura asiyaning özara birlishishining tamamen toghra yönilish ikenlikini izhar qildi.

11-Séntebir weqesidin, amérikining ottura asiyada herbiy baziliri qurulup, bu döletler bilen bolghan hemkarliqqa étibar bérishi bilen rusiyimu özining ottura asiyadiki tesirini qaytidin tikleshke pütün imkaniyetliri bilen tirishti. Nöwette, ottura asiya memliketliri aldida ikki xil tallash mewjut bolup, uning biri ottura asiya döletlirining xuddi yawropa ittipaqigha oxshash bir ittipaqqa aylinishi, yene biri rusiyining etrapigha her tereptin uyushushtin ibarettur. Emma, xelqler birinchisini xalisimu, lékin hökümetlerning tutqan yoli ikkinchisi bolmaqta. (Ümidwar)