Merkiziy asiya ittipaqi- mustapa kamaldin nursultan nazarbayéfqiche (2)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Nazarbayéf, ghelibidin kéyin, qollighuchilargha ihtiram bildürmekte. Kazakh President Nursultan Nazarbayev waves to supporters in Astana, 05 December 2005. AFP POOL / KAZAKH PRESIDENTIAL PRESS SERVICE

Qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéfning merkiziy asiya döletliri ittipaqini qurush idiyisi türkiy tilliq xelqler dunyasi üchün yéngi nerse emes. Kichik asiyadin tartip, wolga-ural boyliri, merkiziy asiya jümlidin Uyghur élighiche bolghan bipayan türkiy tilliq xelqler dunyasining siyasiy, medeniyet we iqtisadiy nuqtilardin chiqish qilin'ghan halda eng muwapiq bir shekildiki birlikini berpa qilish teshebbuslirining sabiq sowét ittipaqi we xitay teripidin pantürkizm bilen eyiblinip, nurghunlighan kishilerning "pantürkist" jinayiti bilen hayatidin ayrilghanliqi we türmilerde yatqanliqi hem xaniweyran bolghanliqi héch kimge sir emes.

Sabiq sowét ittipaqi pantürkizm shu'aridin paydilandi

Qisqisi, sabiq sowét ittipaqi pantürkizimdin ibaret siyasiy qalpaqni ijad qilip, sabiq sowét térritoriyiside yashighuchi türkiy tilliq xelqlerning til, medeniyet, étnik menbe we siyasiy tarixi jehetlerdiki oxshashliqliri hem ortaqliqlirini tekitleshni siyasiy jinayet katigoriyisige mensup qilish bilen bir waqitta téxi ötken esirning 20-yillirighiche bolghan ariliqta bir-birini étnik kimlik jehettin ayrish we chetke qéqish xahishi bolmighan türkiy xelqlerning étnik hem memuriy chégrilirini ayrip, ulargha milliy jumhuriyetlik aptonomiye hoquqlirini bérish arqiliq qedemmu-qedem ayrim milliy kimlik , hetta ayrim milletchilik xahishini peyda qilghan we rawajlandurghan idi.

Mana shu 70 yilliq musapidin kéyin merkiziy yawro-asiyada yashighuchi türkiy xelqler musteqil dölet hoquqigha érishish bilen birge ulardiki türkiy milliy ortaqliq xahishlirining ornigha ayrim dölet milletchilik xahishliri toluq derijide dessigen bolsimu, lékin ulardiki til, din, örp-adet jehetlerdiki oxshashliq we ortaqliqlar shuningdek jughrapiyiwi jaylishish hem bashqa jehetlerdiki eslidin mewjut bolghan baghlinishlar pantürkizm qalpiqining qanchilik qorqunchluq bolushidin qet'iy nezer ulardiki özara "yéqinliq" chüshenchisi we tuyghusini yoq qilalmidi.

Shu sewebtin sowét ittipaqi yimirilip, merkiziy asiya jumhuriyetliri musteqilliqni qolgha keltürgende ular birinchi bolup, türkiyining étirap qilishigha érishti hemde merkiziy asiya rehberlirimu özlirining tunji dölet derijilik ziyaretlirini türkiyidin bashlidi.

Merkiziy asiyaliq mutexessis bextiyar shahnazarof öz maqaliside ekis ettürgendek türkiye bash ministiri turghut ozal türkiye jumhuriyitining qurghuchisi, ata türk mustapa kamalning idiyisige warisliq qilip, 1992-yili we 1993-yili türkiy tilliq jumhuriyetlerni ziyaret qildi hetta "türkiy tilliq döletler hemdostluqi" ni qurush kélishimini meydan'gha chiqardi.

Aptorning qarishi boyiche alghanda 90-yillarning bashlirida merkiziy asiyada türkiye bilen yaxshi ötüsh hemde türkiy xelqlerning özara tughqanchiliqi heqqide erkin sözlesh, yézish hem teshebbus qilish qanat yaydurulghan idi.

Özara dahiyliq talishish mundaq ittipaqqa tosqunluq qildi

Kazaqistan prezidenti nursultan nazarbayéf qizghizistanni ziyet qilghanda söz bermekte. Bishkek, 26 April 2007. AFP PHOTO / VYACHESLAV OSELEDKO

Istanbulda turushluq merkiziy asiyaliq mutexessis bextiyar shahnazarofning "merkiziy asiya döletliri ittipaqining qurulushi mumkinmu?" mawzuluq maqaliside otturigha qoyulishiche, turghut ozal wapat bolghandin kéyin özbékistan prézidénti islam kerimof türkiy xelqlerning ittipaqini shekillendürüshke intilgen bolup, " türkistan bizning ortaq öyimiz" mawzuluq kitabini yézip neshir qildurghan.

Biraq, bu waqitta rayon döletliri iqtisadiy krizisqa duch kelgen peyt bolghachqa héch kimning mezkur idiye bilen shughullinishigha mumkinchilik bolmidi. Uning üstige yene bir qanche tashqi küchlerning rayon'gha nisbeten qiziqishining peyda bolushi we ularning tesir küchining éshishi shuningdek bezi prézidéntlarning rayonning dahiyliqini talishish qatarliqlar mezkur idiyini dawamliq muzakire qilishqa yol qoymidi.

Türkiy xeqlerning yéqinlashturush qedimini tézlitidighan silawiyanche herptin latinche herpke köchüsh qararini ezerbeyjan, özbékistan, türkmenistan parlaméntliri qobul qildi.

1994-Yili islam kerimofning türkiyige yerleshken öktichi muhemmed salihni qayturup bérishni telep qilghanda türkiyining ret qilishi bilen özbékistan-türkiye munasiwetliri éghir derijide buzulup ketti. Arqidinla özbékistan özining türkiyide oquwatqan bir qisim oqughuchlirini qayturup keldi hemde 2000-yili özara oqughuchi almashturush pütünley toxtidi. (Ümidwar)