Мәркизи асия иттипақи- мустафа камалдин нурсултан назарбайефқичә (3)
2007.05.28

Йеқинда қазақистан президенти нурсултан назарбайеф мәркизий асия дөләтлири иттипақини қуруш идийисини қайтидин оттуриға қойди. Лекин, бу идийә түркий тиллиқ хәлқләр дуняси үчүн йеңи нәрсә әмәс болуп, бу узун йиллардин буян түркий хәқләр арисида мәвҗут болуп кәлди. Мустафа камалдин ислам кәримоф, һәтта нурсултан назарбайефқичә болған түркий җумһурийәтләр сиясий рәһбәрлири түркий хәлқләрниң бирликини һәр хил шәкил вә усулда тәшәббус қилишни давамлаштурди. Шуниң билән бир вақитта йәнә, нурғунлиған адәмләрниң сабиқ совет иттипақи вә хитай һөкүмәтлири тәрипидин "пантүркист" җинайити билән әйиблинип азап-оқубәтләргә гириптар болғанлиқиму һеч кимгә сир әмәс.
Нөвәттә, русийә вә мәркизий асия анализчилири нурсултан назарбайефниң мәркизий асия иттипақини қуруш тәшәббуси үстидә муназирә елип бармақта, униң бу идийисиниң әмәлгә ешиш -ашмаслиқи һазирчә намәлум болсиму, лекин бу, түркий хәлқләрниң бирликидин барәт бу узун йиллиқ ғайиниң мәркизий асия районида һечқачан ахирлашмайдиғанлиқини көрсәтсә керәк !
Бир қисим зиялийларда бирлик пикри күчлүк болған иди
Өткән әсирниң башлирида өзбекистан президенти ислам кәримоф өзиниң " түркистан бизниң ортақ өйимиз" мавзулуқ китабини елан қилғандин кейин, 1995-йили атақлиқ қирғиз язғучиси чиңгиз айтматоф мәркизий асия дөләтлирини бирләштүрүш идийисини қайта тәкитләйдиған " түркистан бизниң ортақ өйимиз" намлиқ тәшкилат қуруп, мәркизи асия районидики барлиқ әлләрниң сиясийонлири, мәшһур зиялийлири җүмлидин алимлирини әзалиққа қобул қилишқа тиришти.
Мәркизий асиялиқ мутәхәссис бәхтияр шаһназарофниң " мәркизий асия дөләтлири иттипақиниң қурулуши мумкинму? " мавзулуқ мақалисидә көрситилишичә, мәзкур тәшкилатқа түркмәнистандин башқа әлләрниң бир қисим әрбаблири иштирак қилди.
Мәлумки, 90-йилларниң ахирлирида чиңгиз айтматоф атақлиқ қазақ язғучиси мухтәр шаханоф билән бирлишип, өзлириниң қазақ-қирғиз мунасивәтлири вә тарихий бағлиниши җүмлидин мәркизий асия түркий хәлқлириниң мәдәнийәт бағлинишлири қатарлиқ муһим темиларни асас қилип сөһбәт өткүзүп, уни елан қилиш билән мәркизий асия түркий зиялийлири арисида зор тәсир пәйда қилди. Уларниң сөһбитидә түркий хәлқлириниң тарихий, келип чиқиш, мәдәнийәт тәрәққияти, өрп-адәт вә башқа тәрәпләрдики охшашлиқлири һәм ортақлиқлири тәкитләнгән иди. Чиңгиз айтматоф мәркизий асиядики өзбек, қазақ, қирғиз, түркмән , қара қалпақ, уйғур һәтта татар қатарлиқ түркий хәқләрниң зиялийлирини даим бир ариға җәм қилип, өзара бирликни күчәйтишниң түрлүк усуллирини музакирә қилишқа тиришқан болсиму, лекин униң " түркистан бизниң ортақ өйимиз" намлиқ мәзкур тәшкилати узун яшиялмиди.
Мәйли қандақла болмисун, 90-йилларда түркий хәлқләрниң ортақлиқини тәкитләш вә түркий хәлқләрниң бирликини тәшәббус қилиш мәркизий асия зиялийлири қатлимидики муһим бир еқим сүпитидә мәвҗут болуп, бу идийә дөләт һакимийәтлири тәрипидинму бәглилик дәриҗидә қоллашқа еришилгән иди. Мәшһур қазақ шаири вә мәдәнийәт һәм җамаәт әрбаби олҗас сулайманоф, атақлиқ қирғиз язғучиси чиңгиз айтматоф, атақлиқ өзбек сәнәт әрбаби шир әли җурайев вә шаири муһәммәд салиһ, әзәрбәйҗан алими вә дөләт рәһбири әлчибек һәм башқилар бу пикир еқиминиң авангартлиридин болуп тонулған иди.
Ташқи амил бу пикир еқимиға йол қоймиди
Мәркизий асиялиқ мутәхәссис бәхтияр шаһназарофниң " мәркизий асия дөләтлири иттипақиниң қурулуши мумкинму ?" мавзулуқ мақалисидә тәкитлинишичә, буниңдин бир қанчә йил илгири назарбайеф мәркизий асия иттипақини қуруш идийисини тәшәббус қилғанда, өзбекистан президенти ислам кәримоф назарбайефни тәнқид қилған асаста мундақ идийиниң өзиниң алла бурун оттуриға қоюп болғанлиқини тәкитлигән иди һәмдә аммиви ахбарат васитилириға назарбайефниң бу идийисини қоллайдиған һәр қандақ инкасниң мәйданға чиқишиға йол қоймаслиқни бәлгилиди.
Битәрәп түркмәнистанниң шу чағдики президенти сәпәр мурат ниязофму назарбайефниң идийисигә нисбәтән һечқандақ инкас билдүрмиди, қирғизистанниң сабиқ президенти әсқәр ақайеф вә таҗикистан президенти емам әли рахманофму охшашла һеч қандақ инкас қайтурмиди.
90-Йилларниң ахирлиридин етибарән, болупму, 11-сентәбир вәқәсидин кейин мәркизий асия райониниң ташқи сиясий мунасивәтлиридә җиддий өзгиришләр йүз бәрди. Америка башлиқ иттипақчи дөләтләрниң афғанистандики талибанларни асас қилған хәлқара терроризмға қарши урушиниң башлиниши билән америкиниң қирғизистан һәм өзбекистанда һәрбий база қуруши шуниңдәк башқа мәркизий асия дөләтлири билән болған мунасивәтлирини қоюқлаштуруши нәтиҗисидә, бир мәһәл мәркизий асия сиясий йөнилишигә әһмийәт бәрмигән русийә қайтидин бу районниң русийиниң һәрбий-сиясий, енергийә вә иқтисадий истратегийисидики муһимлиқини тонуп йетип, мәркизий асияға болған һәр тәрәплимилик тәсир күчини ашурушқа тутуш қилди.
Русийә шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати, колликтип бихәтәрлик келишими тәшкилати, явро-асия таможна бирлики вә мустәқил дөләтләр һәм достлуқи дегәндәк район характерлиқ тәшкилатларға тайинип, өзиниң райондики тәсир күчини техиму ашурушни қолға кәлтүрди. Мәркизий асия мутәхәсислириниң қаришичә, гәрчә бу җәрянда район дөләтлири мәркизий асия иқтисадий бирлики, мәркизий асия һәмкарлиқ тәшкилати дегәндәк тәшкилатлар шәкли билән өзара бағлинишни вә ортақ гүллинишини қолға кәлтүрүшкә тиришсиму , бирақ бу русийиниң мәнпәәтлиригә тәтүр танасиплиқ рол ойниғанлиқи үчүн ақивәттә, мәзкур тәшкилатлар қуруқ нәрсиләргә айлинип қалди.
Шуниң билән бир вақитта хитайму мәркизий асия дөләтлири билән болған һәр тәрәплимә мунасивәтлирини техиму күчәйтти. Лекин, шундақ болушиға қаримай, қазақистан президенти назарбайеф район дөләтлири иттипақини қуруш идийисини дадиллиқ билән оттуриға қойди.
Түркийә вә әзәрбәйҗанму қоллиши мумкин
Назарбайефниң бу пикири түркийә алимлири вә сиясийонлириниң қизғин қоллишиға еришти , һәтта сабиқ түркийә президенти сулайман демирәл мустафа камал ата түрк, турғут озал алпарслан түркәш қатарлиқ пешиваларниң идийисини техиму күчкә игә қилип, өзиниң" адриатик деңизидин хитай сепилиғичә болған бипаян земиндики түркләрниң бирлики" идийисини давамлиқ тәшәббус қилип кәлди.
Мәркизий асиялиқ мутәхәссис бәхтияр шаһназарофниң оттуриға қоюшичә, мәркизий асияниң бирликкә келиши қәдими һазир ташлинип болди. Назарбайефниң априлда қирғизистанға қаратқан зияритидә бу йөнилишкә мунасивәтлик муһим һөҗҗәтләр имзаланди. Бақийев бу идийини қоллайдиғанлиқини шуниңдәк өзбекистан вә таҗикистанниңму буниңға қизиқиватқанлиқини билдүрди. Әлвәттә, һазирчә, түркийә билән әзәрбәйҗан назарбайеф оттуриға қойған мәзкур иттипақ лайиһисигә киргүзүлмигән, әгәр район рәһбәрлири кәлгүсидә өзара пүтүшсә вә бу икки дөләт қошулса, уларниңму мәзкур иттипаққа киришини чәткә қаққили болмайду.
Бәхтияр шаһназарофниң тәкитлишичә, явропаниң бирлишиши яхши бир үлгидур. Нөвәттики мәсилә мәркизий асия рәһбәрлириниң бу нуқтини яхши чүшинип йетип мәзкур иттипақини қурушқа җиддий кириштин ибарәт.
Қәһриман ғоҗамбәрди :мәркизи асия иттипақи уйғурларға пайдилиқ
Чәт әлләрдә паалийәт елип бериватқан бир қисим уйғур рәһбәрлири җүмлидин сиясәтшунас қәһриман ғоҗамбәрди әпәндиниң қаришичә, уйғурлар мәркизий асия хәлқлири җүмлидин түркий хәлқләрниң бирликини әң бурун тәшәббус қилған хәлқләрниң бири. Өткән әсирниң 30-40-йиллирида уйғур рәһбәрлиридин муһәммәд имин буғра, сабит дамолла, мәсуд сәбири вә әйса йүсүп алиптекин қатарлиқлар бу идийиниң қоллиғучилири вә тәшәббускарлири болғанлиқи үчүн совет вә хитай һөкүмәтлири тәрипидин "пантүркист " дәп әйибләнгән иди.
Гәрчә, бүгүнки күндә уйғурлар мустәқил дөләткә игә болмиғанлиқи үчүн назарбайеф оттуриға қойған мәзкур иттипаққа дөләт сүпитидә кириш салаһийити болмисиму, лекин уни қоллаш вә униңға мәркизий асияда яшиғучи түркий милләт сүпитидә иштирак қилиши мумкин. Мәзкур иттипақ уйғурларниң тәқдири үчүн пайдилиқ рол ойниши мумкин. (Үмидвар)
Мунасивәтлик мақалилар
- Мәркизий асия иттипақи- мустапа камалдин нурсултан назарбайефқичә (2)
- Мәркизий асия иттипақи- мустафа камалдин нурсултан назарбайефқичә ( 1)
- Нәзәрбайиф: қазақистан ядро истансиси қуруши керәк
- Қазақистан президенти нурсултан назарбайев хитай зияритини башлиди
- Қазақистан рус йезиқини ташливатмәкчи
- Назарбайев америка зияритини башлиди
- Қазақистан падишаһлиқ дөләт боламду?
- Қазақистан президенти америкини зиярәт қилмақчи
- Сәрсанбайефниң өлүми қазақистанда сияси боран - чапқун чиқарди
- Нурсултан назарбайеф президентлиққа қәсәм бәрди
- Нурсултан назарбайеф қәсәмяд мурасими өткүзди
- Қазақистандики президент сайламниң нәтиҗиси давамлиқ тәнқиткә учримақта