Merkizi asiya ittipaqi- mustafa kamaldin nursultan nazarbayéfqiche (3)
2007.05.28

Yéqinda qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéf merkiziy asiya döletliri ittipaqini qurush idiyisini qaytidin otturigha qoydi. Lékin, bu idiye türkiy tilliq xelqler dunyasi üchün yéngi nerse emes bolup, bu uzun yillardin buyan türkiy xeqler arisida mewjut bolup keldi. Mustafa kamaldin islam kerimof, hetta nursultan nazarbayéfqiche bolghan türkiy jumhuriyetler siyasiy rehberliri türkiy xelqlerning birlikini her xil shekil we usulda teshebbus qilishni dawamlashturdi. Shuning bilen bir waqitta yene, nurghunlighan ademlerning sabiq sowét ittipaqi we xitay hökümetliri teripidin "pantürkist" jinayiti bilen eyiblinip azap-oqubetlerge giriptar bolghanliqimu héch kimge sir emes.
Nöwette, rusiye we merkiziy asiya analizchiliri nursultan nazarbayéfning merkiziy asiya ittipaqini qurush teshebbusi üstide munazire élip barmaqta, uning bu idiyisining emelge éshish -ashmasliqi hazirche namelum bolsimu, lékin bu, türkiy xelqlerning birlikidin baret bu uzun yilliq ghayining merkiziy asiya rayonida héchqachan axirlashmaydighanliqini körsetse kérek !
Bir qisim ziyaliylarda birlik pikri küchlük bolghan idi
Ötken esirning bashlirida özbékistan prézidénti islam kerimof özining " türkistan bizning ortaq öyimiz" mawzuluq kitabini élan qilghandin kéyin, 1995-yili ataqliq qirghiz yazghuchisi chinggiz aytmatof merkiziy asiya döletlirini birleshtürüsh idiyisini qayta tekitleydighan " türkistan bizning ortaq öyimiz" namliq teshkilat qurup, merkizi asiya rayonidiki barliq ellerning siyasiyonliri, meshhur ziyaliyliri jümlidin alimlirini ezaliqqa qobul qilishqa tirishti.
Merkiziy asiyaliq mutexessis bextiyar shahnazarofning " merkiziy asiya döletliri ittipaqining qurulushi mumkinmu? " mawzuluq maqaliside körsitilishiche, mezkur teshkilatqa türkmenistandin bashqa ellerning bir qisim erbabliri ishtirak qildi.
Melumki, 90-yillarning axirlirida chinggiz aytmatof ataqliq qazaq yazghuchisi muxter shaxanof bilen birliship, özlirining qazaq-qirghiz munasiwetliri we tarixiy baghlinishi jümlidin merkiziy asiya türkiy xelqlirining medeniyet baghlinishliri qatarliq muhim témilarni asas qilip söhbet ötküzüp, uni élan qilish bilen merkiziy asiya türkiy ziyaliyliri arisida zor tesir peyda qildi. Ularning söhbitide türkiy xelqlirining tarixiy, kélip chiqish, medeniyet tereqqiyati, örp-adet we bashqa tereplerdiki oxshashliqliri hem ortaqliqliri tekitlen'gen idi. Chinggiz aytmatof merkiziy asiyadiki özbék, qazaq, qirghiz, türkmen , qara qalpaq, Uyghur hetta tatar qatarliq türkiy xeqlerning ziyaliylirini da'im bir arigha jem qilip, özara birlikni kücheytishning türlük usullirini muzakire qilishqa tirishqan bolsimu, lékin uning " türkistan bizning ortaq öyimiz" namliq mezkur teshkilati uzun yashiyalmidi.
Meyli qandaqla bolmisun, 90-yillarda türkiy xelqlerning ortaqliqini tekitlesh we türkiy xelqlerning birlikini teshebbus qilish merkiziy asiya ziyaliyliri qatlimidiki muhim bir éqim süpitide mewjut bolup, bu idiye dölet hakimiyetliri teripidinmu beglilik derijide qollashqa érishilgen idi. Meshhur qazaq sha'iri we medeniyet hem jama'et erbabi oljas sulaymanof, ataqliq qirghiz yazghuchisi chinggiz aytmatof, ataqliq özbék sen'et erbabi shir eli jurayéw we sha'iri muhemmed salih, ezerbeyjan alimi we dölet rehbiri elchibék hem bashqilar bu pikir éqimining awan'gartliridin bolup tonulghan idi.
Tashqi amil bu pikir éqimigha yol qoymidi
Merkiziy asiyaliq mutexessis bextiyar shahnazarofning " merkiziy asiya döletliri ittipaqining qurulushi mumkinmu ?" mawzuluq maqaliside tekitlinishiche, buningdin bir qanche yil ilgiri nazarbayéf merkiziy asiya ittipaqini qurush idiyisini teshebbus qilghanda, özbékistan prézidénti islam kerimof nazarbayéfni tenqid qilghan asasta mundaq idiyining özining alla burun otturigha qoyup bolghanliqini tekitligen idi hemde ammiwi axbarat wasitilirigha nazarbayéfning bu idiyisini qollaydighan her qandaq inkasning meydan'gha chiqishigha yol qoymasliqni belgilidi.
Biterep türkmenistanning shu chaghdiki prézidénti seper murat niyazofmu nazarbayéfning idiyisige nisbeten héchqandaq inkas bildürmidi, qirghizistanning sabiq prézidénti esqer aqayéf we tajikistan prézidénti émam eli raxmanofmu oxshashla héch qandaq inkas qayturmidi.
90-Yillarning axirliridin étibaren, bolupmu, 11-séntebir weqesidin kéyin merkiziy asiya rayonining tashqi siyasiy munasiwetliride jiddiy özgirishler yüz berdi. Amérika bashliq ittipaqchi döletlerning afghanistandiki talibanlarni asas qilghan xelq'ara térrorizmgha qarshi urushining bashlinishi bilen amérikining qirghizistan hem özbékistanda herbiy baza qurushi shuningdek bashqa merkiziy asiya döletliri bilen bolghan munasiwetlirini qoyuqlashturushi netijiside, bir mehel merkiziy asiya siyasiy yönilishige ehmiyet bermigen rusiye qaytidin bu rayonning rusiyining herbiy-siyasiy, énérgiye we iqtisadiy istratégiyisidiki muhimliqini tonup yétip, merkiziy asiyagha bolghan her tereplimilik tesir küchini ashurushqa tutush qildi.
Rusiye shangxey hemkarliq teshkilati, kolliktip bixeterlik kélishimi teshkilati, yawro-asiya tamozhna birliki we musteqil döletler hem dostluqi dégendek rayon xaraktérliq teshkilatlargha tayinip, özining rayondiki tesir küchini téximu ashurushni qolgha keltürdi. Merkiziy asiya mutexesislirining qarishiche, gerche bu jeryanda rayon döletliri merkiziy asiya iqtisadiy birliki, merkiziy asiya hemkarliq teshkilati dégendek teshkilatlar shekli bilen özara baghlinishni we ortaq güllinishini qolgha keltürüshke tirishsimu , biraq bu rusiyining menpe'etlirige tetür tanasipliq rol oynighanliqi üchün aqiwette, mezkur teshkilatlar quruq nersilerge aylinip qaldi.
Shuning bilen bir waqitta xitaymu merkiziy asiya döletliri bilen bolghan her tereplime munasiwetlirini téximu kücheytti. Lékin, shundaq bolushigha qarimay, qazaqistan prézidénti nazarbayéf rayon döletliri ittipaqini qurush idiyisini dadilliq bilen otturigha qoydi.
Türkiye we ezerbeyjanmu qollishi mumkin
Nazarbayéfning bu pikiri türkiye alimliri we siyasiyonlirining qizghin qollishigha érishti , hetta sabiq türkiye prézidénti sulayman démirel mustafa kamal ata türk, turghut ozal alparslan türkesh qatarliq péshiwalarning idiyisini téximu küchke ige qilip, özining" adri'atik déngizidin xitay sépilighiche bolghan bipayan zémindiki türklerning birliki" idiyisini dawamliq teshebbus qilip keldi.
Merkiziy asiyaliq mutexessis bextiyar shahnazarofning otturigha qoyushiche, merkiziy asiyaning birlikke kélishi qedimi hazir tashlinip boldi. Nazarbayéfning aprilda qirghizistan'gha qaratqan ziyaritide bu yönilishke munasiwetlik muhim höjjetler imzalandi. Baqiyéw bu idiyini qollaydighanliqini shuningdek özbékistan we tajikistanningmu buninggha qiziqiwatqanliqini bildürdi. Elwette, hazirche, türkiye bilen ezerbeyjan nazarbayéf otturigha qoyghan mezkur ittipaq layihisige kirgüzülmigen, eger rayon rehberliri kelgüside özara pütüshse we bu ikki dölet qoshulsa, ularningmu mezkur ittipaqqa kirishini chetke qaqqili bolmaydu.
Bextiyar shahnazarofning tekitlishiche, yawropaning birlishishi yaxshi bir ülgidur. Nöwettiki mesile merkiziy asiya rehberlirining bu nuqtini yaxshi chüshinip yétip mezkur ittipaqini qurushqa jiddiy kirishtin ibaret.
Qehriman ghojamberdi :merkizi asiya ittipaqi Uyghurlargha paydiliq
Chet ellerde pa'aliyet élip bériwatqan bir qisim Uyghur rehberliri jümlidin siyasetshunas qehriman ghojamberdi ependining qarishiche, Uyghurlar merkiziy asiya xelqliri jümlidin türkiy xelqlerning birlikini eng burun teshebbus qilghan xelqlerning biri. Ötken esirning 30-40-yillirida Uyghur rehberliridin muhemmed imin bughra, sabit damolla, mesud sebiri we eysa yüsüp aliptékin qatarliqlar bu idiyining qollighuchiliri we teshebbuskarliri bolghanliqi üchün sowét we xitay hökümetliri teripidin "pantürkist " dep eyiblen'gen idi.
Gerche, bügünki künde Uyghurlar musteqil döletke ige bolmighanliqi üchün nazarbayéf otturigha qoyghan mezkur ittipaqqa dölet süpitide kirish salahiyiti bolmisimu, lékin uni qollash we uninggha merkiziy asiyada yashighuchi türkiy millet süpitide ishtirak qilishi mumkin. Mezkur ittipaq Uyghurlarning teqdiri üchün paydiliq rol oynishi mumkin. (Ümidwar)
Munasiwetlik maqalilar
- Merkiziy asiya ittipaqi- mustapa kamaldin nursultan nazarbayéfqiche (2)
- Merkiziy asiya ittipaqi- mustafa kamaldin nursultan nazarbayéfqiche ( 1)
- Nezerbayif: qazaqistan yadro istansisi qurushi kérek
- Qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéw xitay ziyaritini bashlidi
- Qazaqistan rus yéziqini tashliwatmekchi
- Nazarbayéw amérika ziyaritini bashlidi
- Qazaqistan padishahliq dölet bolamdu?
- Qazaqistan prézidénti amérikini ziyaret qilmaqchi
- Sersanbayéfning ölümi qazaqistanda siyasi boran - chapqun chiqardi
- Nursultan nazarbayéf prézidéntliqqa qesem berdi
- Nursultan nazarbayéf qesemyad murasimi ötküzdi
- Qazaqistandiki prézidént saylamning netijisi dawamliq tenqitke uchrimaqta