Хитайниң йеңи төмүр йол линийиси вә явро - асия енергийә сиясити

• Мухбиримиз үмидварниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Хитайниң көмүр билән тошқузулған төмурйол қатнаш вагонлиридин бир көрүнүш. AFP Photo

Йеқинда хитайдики хәвәр агентлиқлири хитайниң 2010 - йили оттура асия райони билән йәнә икки төмүр йол линийисини туташтуридиғанлиқини елан қилди. Буларниң бири қәшқәрдин башлинидиған хитай - қирғизистан - өзбекистан төмүр йоли, йәнә бири қорғастин қазақистанға тутишидиған төмүр йол. Ундақта мәзкур төмүр йол линийиси хитайниң ғәрбни ечиш вә ғәрбий йерим шар истратегийисидә қандақ әһмийәткә игә?

Бу линийә хитайниң ғәрбни ечиш истратегийисидә муһим әһмийәткә игә

Хитай вә оттура асия мәлуматлириға асасланғанда, хитай, қазақистан, қирғизистан вә өзбекистан рәһбәрлириниң көп қетимлиқ учришиши вә келишими бойичә қәшқәрдин қирғизистанниң ош области арқилиқ өзбекистанниң әнҗан вилайитигә тутишидиған хәлқаралиқ төмүр йол қурулуши 2010 - йили рәсмий пүтүп қатнаш башлиниш қарар қилинған.

Җиңдин қорғасқичә болған төмүр йол бу йил пүтүп, 2010 - йили қазақистан тәвәсидики төмүр йол линийиси билән туташтурулиду. Җиң - қорғас төмүр йол линийиси үчүн алтә милярд йүәндин артуқ мәбләғ селинған болуп, мәзкур төмүр йол хитай билән қазақистан арисидики алатав линийисидин кейинки иккинчи линийә болуп һесаблиниду.

Хитай ахбарат васитилири мәзкур йеңи икки төмүр йол линийисиниң хитайниң ғәрбни ечиш истратегийисиниң муһим нәтиҗиси болуш билән хитайниң оттура асия, ғәрбий асия җүмлидин явропа билән болған сода - иқтисадий мунасивәтлиридә наһайити муһим рол ойнайдиғанлиқини йезишмақта.

Мәқсәтләрниң бири енергийә еһтияҗини һәл қилиш

японийидә аммиви сиясәт пәнлири бойичә докторлуқ унвани елиш үчүн оқуған, һазир америкида туриватқан бир уйғур мутәхәссис һәқиқәтән мәзкур йеңи төмүр йолларниң хитайниң тез тәрәққи қиливатқан иқтисадий үчүн наһайити әһмийәтлик икәнлики, болупму кәлгүсидики енергийә еһтияҗини һәл қилишта муһим рол ойнайдиғанлиқини билдүрди.

Униң қаришичә, хитай - қирғизистан - өзбекистан төмүр йол ленийисигә қирғизистан, өзбекистан шуниңдәк хитай һөкүмити алаһидә көңүл бөлгән болуп, хитай тәрәп бу линийиниң қурулуши үчүн көп күч чиқарған. Чүнки мәзкур линийә хитайни пәрғанә вадиси арқилиқ түркмәнистан, иран һәтта түркийә һәм явропа билән бағлашта муһим рол ойнайду. Кәлгүсидә хитай мәзкур линийә арқилиқ мал тошуғандин сирт йәнә оттура вә ғәрбий асия һәмдә каспий бойиниң нефитлирини тошуши мумкин икән. Оттура асия дөләтлириму мәзкур төмүр йолни өзлириниң хитай билән болидиған сода - иқтисадий мунасивәтлиридә наһайити муһим дәп қаримақта.

Һиндистанниң Times New Network агентлиқи бу һәқтә мақалә елан қилип, хитайниң мәзкур пиланиниң америка вә һиндистан нефит ширкәтлиригә риқабәт пәйда қилиши мумкинликини, хитайниң мәзкур қуруқлуқ йоллири арқилиқ мәркизий асияниң нефитлиригә еришип, америкиниң қамали астидики деңиз йоли арқилиқ оттура шәрқниң нефитини импорт қилиш еһтияҗини азайтмақчи болуватқанлиқини көрсәтти.

Тарим вадисиниң нопус тәркибини өзгәртиш үчүнму хизмәт қилиду

Хитай даирилири қәшқәр вилайитини униң көп дөләт билән чегрилиништәк алаһидилики билән уни йеқин кәлгүсидә ғәрбтики шенҗен қилип қуруп чиқишни пилан қилған. Шу пилан бойичә һазир бу районниң нопусида җиддий өзгириш йүз бериватқан болуп, бу районда аз санлиқ болуп кәлгән хитайлар һазир тез көпәймәктә.

Мәзкур уйғур сиясәтшунасниң қаришичә, хитайниң бу төмүр йол қурулуши қәшқәр әтрапидики уйғурларниң иқтисадий һаятидиму иҗабий әһмийәткә игә болсиму, лекин униң әмәлийәттә бу районға техиму көп хитай көчмәнлириниң келип маканлишип, тарим вадисида уйғурларни нопус җәһәттә аз санлиққа чүрүш билән хитайниң кәлгүсидә тәңри тағлириниң җәнубини пүтүнләй хитайлаштуруш пилани үчүн хизмәт қилиду.

Уйғур ели җуғрапийиви сиясәтләрниң тоқунуш нуқтиси

Хитай йәнә төмүр йолни хотәнгә туташтурмақчи һәмдә төмүр йол линийисини пакистан билән бирләштүрүп, һинди окян бойлириға тез вә асан чиқиш истратегийисини бәлгилигән болуп, түркийә һаҗи тәппә университетиниң оқутқучиси доктор әркин әкрәмниң қаришичә, уйғур ели 21 - әсирдә хитайниң ғәрбий, җәнубий вә оттура асия һәмдә явропа билән болған түрлүк мунасивәтлиридики интайин әһмийәтлик түгинигә айлиниши шуниңдәк америка, русийә, явропа иттипақи, хитай вә башқа дөләтләрниң истратегийилик мәнпәәтлириниң тоқунуш нуқтиси болуп қелиши мумкин. (Үмидвар)