Amérikiliq proféssorning pamir igizlikide yüz bergen weqe heqqidiki qarashliri


2007.01.26

Dru-Gladney-200.jpg
Proféssor Dru Gladney. image courtesy: Pomona College

Xitay hökümiti 5‏- yanwar küni sherqiy türkistan islamiy herikitining pamir igizlikidiki bir térrorluq lagirigha hujum qilip, 18 kishini öltürüp 17 kishini tirik qolgha chüshürgenlikini élan qilghandin kéyin, xitay hökümitining bu weqening yüz bérish ehwali hemde sherqiy türkistan islamiy herikiti toghrisidiki muddi'alirini eng küchlük teleppuz bilen ret qilghan chet'ellik mutexessis amérikidiki tinch okyan institutining proféssori, ataqliq xitayshunas dru gladni gérmaniye agéntliqi qatarliq gherb agéntliqlirigha bergen bayanatida, Uyghur teshkilatlirining xelq'ara térrorluq teshkilatliri bilen héchqandaq munasiwiti yoqliqini tekitlep, xitay hökümitining sherqiy türkistan islamiy herikitining, elqa'ide teshkilati bilen chétishliqi barliqi toghrisida hazirghiche héchqandaq pakit otturigha qoyalmighanliqini bildürdi.

Proféssor Dru C. Gladney Bu munasiwet bilen muxbirimiz qanatning ziyaritini qobul qilip, so'allirigha jawab berdi.

- Hörmetlik proféssor gladni ependi, siz xitay hökümitining sherqiy türkistan islamiy herikitining pamir igizlikidiki lagirigha hujum qilip, 18 kishini öltürüp 17 kishini tirik qolgha chüshürgenliki toghrisidiki xewirige néme üchün guman bilen qaraysiz?

- Xitayning bu mesile heqqidiki xewerliri nahayiti gumanliq. Bolupmu xitay hökümitining bundaq bir weqening yüz bergenliki heqqide héchqandaq pakit otturigha qoyalmighanliqi, kishide téximu köp guman qozghaydu. Mesilen nurghun kishiler xitay hökümitidin bundaq bir weqening yüz bergenlikini ispatlaydighan, resim we körünüsh shuningdek sinalghu lintilirini otturigha qoyushini telep qildi. Emma xitay hökümiti hazirghiche bundaq pakitlarni otturigha qoyalmidi. Méningche, xitay hökümitining weqening yüz bergenlikini dunyagha jakarlighandin kéyin, jimip kétishi kishide téximu köp guman qozghaydighan, ghelite bir ehwal. Mushu sewebtin nurghun kishiler xitay hökümitining pamir igizlikide atalmish Uyghur térrorchilirigha qarita élip barghan heriket toghrisidiki xewerlirige guman bilen qarimaqta. Méningche bu térrorluq bilen munasiwetsiz bir weqe bolushi mumkin. Men bu weqe yüz bergen rayonni bir nechche qétim ziyaret qilghan. Shuning üchün xitay hökümiti élan qilghandek bu rayonda bir térrorluq lagirining mewjut bolushigha anche ishenmeymen. Xitayda qanunsiz ishlitiliwatqan kömürkanlar nahayiti köp. Xitay saqchiliri rayonda mushundaq bir kömürkan ishlitiwatqan Uyghurlargha hujum qilghan bolushi mumkin.

- Undaqta xitay hökümitining, rayonda bir térrorluq lagirigha hujum qilip, atalmish térrorchilarni öltürgenlikini dunyagha élan qilishtiki asasliq meqsiti nime? nime üchün xitay hökümiti bundaq bir térrorluq hékayisi toqup chiqishqa turishidu?

- Térrorchiliqni bahane qilip, siyasiy, herbiy we iqtisadiy jehettiki bésimlarni kücheytiwatqan dunyada peqet xitayla emes. Nurghun döletler amma üstidiki kontrolluqini kücheytish üchün térrorchiliqni seweb qilip körsetmekte. Térrorchiliqqa qarshi urush shu'ari nurghun döletlerge xalighan chaghda siyasiy we milliy heriketlerni basturush üchün purset yaritip bériwatidu. Pamir igizlikidiki weqe Uyghur aptonom rayonluq hökümetning merkezdin téximu köp pul élish üchün toqup chiqqan bir hékayisimu bolushi mumkin. Shinjangdiki weziyet hemmimizge melum. Rayondiki rehberler bundaq bir térrorluq weqesi yaritish arqiliq, merkizi hökümetke rayonda weziyetnning jiddiy ikenlikini körsitip, merkezni rayondiki herbiy we saqchi qisimlirigha téximu köp iqtisad ajritishqa mejburlashni meqset qilghan bolushi mumkin. Yene bir sewebi bolsa, hemmimizge melum bolghandek, xili waqt boldi, xitaydiki islamiy térrorchiliq we bölgünchilik tehditi heqqide xelq'ara metbu'atta héchqandaq bir xewer élan qilinmidi. Dunya xitay hökümitining islam térrorchiliq tehditi heqqidiki muddi'alirini asta-asta untushqa bashlidi. Xitay hökümiti sherqiy türkistan islamiy herikitining rayonda herbiy lagir qurghanliqini dunyagha jakarlash arqiliq, xelq'ara jama'etning diqqitini qaytidin bu mesilige burashqa tirishqan bolushi mumkin. Chünki Uyghurlarni we Uyghur teshkilatlirini islamiy térrorluq teshkilatlirigha chétip ularni xelq'ara jama'etning yardimidin mehrum qaldurush shundaqla dunya jama'etchilikige xitayni islamiy térrorluqning qurbani qilip körsitish, béyjing hökümitining xelq'ara munasiwetlerdiki eng muhim nishanliridin biri hésablinidu.

- Yéqinda xitay metbu'atida, Uyghur aptonom rayunluq partkomining sékrétari wang léchüenning chiriklik délosigha chitishliqi heqqide xewerlerge chiqishqa bashlidi. Sizche xitay hökümet da'iriliri pamir igizlikide yüz berdi dégen weqening bu mesile bilen bir munasiwiti barmu? bu xelqining diqqitini bashqa terepke burash teshebbusi bolushi mumkinmu?

- Uyghur élide yüz béridighan herqandaq weqening wang léchüen bilen munasiwiti bolushi teb'iy. Emma wang léchüenning chiriklik weqesi bilen chétishliqi heqqide xitay metbu'atida chiqqan xewerning pamir igizlikide yüz bergen weqe bilen biwaste munasiwiti, bar - yaki yoqliqi éniq emes. Lékin xitay hökümitining sherqiy türkistan islamiy herikitining pamir igizlikidiki lagirigha élip bérilghan hujum heqqidiki xewerni élan qilishning aldida rabiye qadir xanim heqqide élan qilin'ghan maqalini nahayiti muhim dep qarayman. Chünki bu maqalida rabiye qadir we Uyghur teshkilatliri, xitayning milliy igiliki üchün chong tehdit dep körsitilgen. Elwette bir Uyghur térrorluq teshkilatining bu rayonda bir lagir qurghanliqi xewiri rabiye xanim we Uyghur teshkilatlirining xelq'ara sehnide élip bériwatqan pa'aliyetlirini tosash üchün xitay hökümiti üchün yaxshi bir pakit bolalaydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.