Уйғур елиниң қар ләйлиси еғир бузғунчилиққа учримақта


2005.08.30

Гәрчә уйғур елидә чиқидиған мәтбуатларда нәччә йиллардин буян уйғур елидики алаһидә шипалиқ қиммитигә игә болған қар ләйлисиниң адәмләр тәрипидин қалаймиқан үзүлүши сәвәбидин йоқилиш гирдабиға қарап кетиватқанлиқи хәвәр қилинип кәлгән болсиму, лекин һазирғичә буниңға һечқандақ тәдбирлик чарә қоллинилмиди. Адәмләрниң қар ләйлисини қанунсиз үзүш һәрикитиниң үзлүксиз давамлишишиға әгишип, қар ләйлисиниң мәвҗутлуқ вақтиму барғансери қисқирап маңмақта.

Тәңритағ хәвәр ториниң елан қилған мәхсус хәвиригә қариғанда, һазир қар ләйли макани болған байинғулин моңғул областида, деңиз йүзидин 3500 метир игизликкичә болған җайларда қар ләйлисини көргили болмайдикән. Бу, өсүп йетилишигә 5 йил вақит кетидиған қар ләйлиси үчүн бир шум хәвәр һесаблиниду.

Һәсрәтлик әмәлийәт

Биз илгири ата- бовилиримиздин тартип яшап кәлгән тәңритағлириниң бойлирида нурғун қар ләйлисини көрәттуқ. Әмма һазир бу йәрдә бирму қар ләйлисини учратқили болмайду. Бундақ кетивәрсә, қар ләйлиси нәччә он йил әмәс, бәлки оннәччә йилниң ичидә пүтүнләй түгәп кетиши мумкин.

Хәвәрдә көрситилишичә, байинғулиндики хутунсомул наһийисиниң сарбулақ кәнт аһалиләр комитетиниң мудири мәмәт рейим, қар ләйлисиниң йоқилишиға һәсрәтлинип мундақ дәйду: "биз илгири ата- бовилиримиздин тартип яшап кәлгән тәңритағлириниң бойлирида нурғун қар ләйлисини көрәттуқ. Әмма һазир бу йәрдә бирму қар ләйлисини учратқили болмайду. Бундақ кетивәрсә, қар ләйлиси нәччә он йил әмәс, бәлки оннәччә йилниң ичидә пүтүнләй түгәп кетиши мумкин"

Хитай мәтбуатлири нәччә йилниң алдида, қар ләйлисигә қилинған бузғунчилиқ әгәр мушу сүрәттә меңивәрсә, 30 йилға бармиған вақит ичидә, униң пүтүн тәңритағлиридин йоқап кетидиғанлиқини хәвәр қилған. Әмма хәвәргә қариғанда, һазир бузғунчилиқ әһвали һәссиләп ешиватқан болуп, бу қар ләйлисиниң йоқилишини техиму тезләткән.

Радиомизниң зияритини қобул қилған хутунсомул наһийисиниң мәлум бир йезисидики уйғур кадир, бу йәрдики қар ләйлисиниң һәқиқәтән еғир бузғунчилиққа учраватқанлиқини, болупму буни үзгүчиләрниң һөкүмәтниң бәлгилимилиригиму қәтий риайә қилмайватқанлиқини ейтти. Униң ейтишичә, шәхсий орунлар вә ширкәтләр һөкүмәттин қар ләйлиси өсидиған тағлиқ районларни йиллиқ сетивалидикән. Андин бу йәргә адәмләрни қоюп, қар ләйлисини үзүш ишлириға салидикән.

Бу хадим бизгә йәнә, бу йәрдин терилған қар ләйлисиниң асаслиқи үрүмчи арқилиқ гуаңдуң вә хитайниң башқа өлкилиригә йөткилидиғанлиқини ейтти. Чүнки қар ләйлисиниң доригәрликтики қиммити юқири болуп, у, рематизим, аяллар кесили вә чиш ағриқи қатарлиқ нурғун кесәлләрни давалашқа ишлитилиду.

Бузғунчилиқниң сәвәблири

Тәңритағ хәвәр ториниң мәлум қилишичә йәнә, байинғулин областлиқ отлақларни назарәт қилиш понкитиниң башлиқи әхмәт юнус, қар ләйлисиниң бузғунчилиққа учришидики сәвәбләрни 3 нуқтиға мәркәзләштүргән.

Биринчиси, қар ләйлисигә болған еһтияҗниң ешиши. Гәрчә бәлгилимиләрдә уйғур елидә теришқа болидиған қар ләйлисиниң миқдари йилиға 5 тонна дәп бекитлгән болсиму, әмма һазир бу йәрдики һәр қайси дора ясаш завутлириниң қар ләйлисигә болған йиллиқ еһтияҗи 100 тонниға йәткән. Шу сәвәптин қар ләйлисиниң баһаси шиддәт билән өрләп, һәтта бәзи кишиләр пайдини көзләп, һечнимигә қаримастин уни қалаймиқан үзидиған әһваллар шәкилләнгән.

Иккинчиси, башқуруштики йетәрсизлик. 2002 - Йили гәрчә мунасивәтлик орунлар қар ләйлисини үзүш вә йөткәш рухсити түзүмлирини бекиткән болсиму, лекин аптоном район бойичә қар ләйлисини башқуруш ишлириға нурғун орунлар игә болуп, ахириға кәлгәндә һәммиси башқуридиған һәмдә һәммиси тәңла башқурмайдиған вәзийәт шәкилләнгән. Мәсилән, хотунсумбул наһийисидә бу йил 300 миң данә қар ләйлиси үзүш бәлгиләнгән болса, әмәлийәттә үзүлгән қар ләйлисиниң сани 700-800 миң даниға йәткән.

Үчинчиси, гәрчә һөкүмәт "отлақ қануни", "орман қануни" ,"явайи һайван вә өсүмлүкләрни башқуруш бәлгилимиси" һәмдә " тошқан зәдики, қар ләйлиси вә қуртот қатарлиқ отлақ явайи өсүмлүклирини үзүш ишлирини башқуруш усули" дегәндәк бир қатар бәлгилимиләрни чиқарған болсиму, лекин базар башқуруши буниңға йетишәлмигән. Шундақла қанунни иҗра қилидиған орунларму хираҗәт, адәм күчи вә әслиһә йетишмәслик әһваллири сәвәбидин, уларниң қанунни иҗра қилиш күчи йетәрлик болмиған.

Нөвәттә уйғур елидики һәр қайси отлақ мутәхәссислири, һазир пүтүн тәңри теғиниң җәнубий вә шималидики деңиз йүзидин 3000 метир игизликтики җайниң төвинидә қар ләйлисини көргили болмайдиғанлиқини ейтип, қар ләйлисиниң нәсли қуруп кетишидин интайин әндишә қиливатқанлиқини билдүрүшти. Шундақла улар йәнә, әгәр һөкүмәт буниңға җиддий тәдбир қолланмиса, қар ләйлисиниң нәсли қуруп кетиш пәризиниң узунға қалмай риаллиққа айлинидиғанлиқини тәкитлиди. (Пәридә)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.