Uyghur élining qar leylisi éghir buzghunchiliqqa uchrimaqta

• Muxbirimiz peridening bu heqtiki melumati
• Download story audio

Gerche Uyghur élide chiqidighan metbu'atlarda nechche yillardin buyan Uyghur élidiki alahide shipaliq qimmitige ige bolghan qar leylisining ademler teripidin qalaymiqan üzülüshi sewebidin yoqilish girdabigha qarap kétiwatqanliqi xewer qilinip kelgen bolsimu, lékin hazirghiche buninggha héchqandaq tedbirlik chare qollinilmidi. Ademlerning qar leylisini qanunsiz üzüsh herikitining üzlüksiz dawamlishishigha egiship, qar leylisining mewjutluq waqtimu barghanséri qisqirap mangmaqta.

Tengritagh xewer torining élan qilghan mexsus xewirige qarighanda, hazir qar leyli makani bolghan bayin'ghulin mongghul oblastida, déngiz yüzidin 3500 métir igizlikkiche bolghan jaylarda qar leylisini körgili bolmaydiken. Bu, ösüp yétilishige 5 yil waqit kétidighan qar leylisi üchün bir shum xewer hésablinidu.

Hesretlik emeliyet

Biz ilgiri ata- bowilirimizdin tartip yashap kelgen tengritaghlirining boylirida nurghun qar leylisini körettuq. Emma hazir bu yerde birmu qar leylisini uchratqili bolmaydu. Bundaq kétiwerse, qar leylisi nechche on yil emes, belki onnechche yilning ichide pütünley tügep kétishi mumkin.

Xewerde körsitilishiche, bayin'ghulindiki xutunsomul nahiyisining sarbulaq kent ahaliler komitétining mudiri memet réyim, qar leylisining yoqilishigha hesretlinip mundaq deydu: "biz ilgiri ata- bowilirimizdin tartip yashap kelgen tengritaghlirining boylirida nurghun qar leylisini körettuq. Emma hazir bu yerde birmu qar leylisini uchratqili bolmaydu. Bundaq kétiwerse, qar leylisi nechche on yil emes, belki onnechche yilning ichide pütünley tügep kétishi mumkin"

Xitay metbu'atliri nechche yilning aldida, qar leylisige qilin'ghan buzghunchiliq eger mushu sür'ette méngiwerse, 30 yilgha barmighan waqit ichide, uning pütün tengritaghliridin yoqap kétidighanliqini xewer qilghan. Emma xewerge qarighanda, hazir buzghunchiliq ehwali hessilep éshiwatqan bolup, bu qar leylisining yoqilishini téximu tézletken.

Radi'omizning ziyaritini qobul qilghan xutunsomul nahiyisining melum bir yézisidiki Uyghur kadir, bu yerdiki qar leylisining heqiqeten éghir buzghunchiliqqa uchrawatqanliqini, bolupmu buni üzgüchilerning hökümetning belgilimilirigimu qet'iy ri'aye qilmaywatqanliqini éytti. Uning éytishiche, shexsiy orunlar we shirketler hökümettin qar leylisi ösidighan taghliq rayonlarni yilliq sétiwalidiken. Andin bu yerge ademlerni qoyup, qar leylisini üzüsh ishlirigha salidiken.

Bu xadim bizge yene, bu yerdin térilghan qar leylisining asasliqi ürümchi arqiliq gu'angdung we xitayning bashqa ölkilirige yötkilidighanliqini éytti. Chünki qar leylisining dorigerliktiki qimmiti yuqiri bolup, u, rématizim, ayallar késili we chish aghriqi qatarliq nurghun késellerni dawalashqa ishlitilidu.

Buzghunchiliqning sewebliri

Tengritagh xewer torining melum qilishiche yene, bayin'ghulin oblastliq otlaqlarni nazaret qilish ponkitining bashliqi exmet yunus, qar leylisining buzghunchiliqqa uchrishidiki seweblerni 3 nuqtigha merkezleshtürgen.

Birinchisi, qar leylisige bolghan éhtiyajning éshishi. Gerche belgilimilerde Uyghur élide térishqa bolidighan qar leylisining miqdari yiligha 5 tonna dep békitlgen bolsimu, emma hazir bu yerdiki her qaysi dora yasash zawutlirining qar leylisige bolghan yilliq éhtiyaji 100 tonnigha yetken. Shu seweptin qar leylisining bahasi shiddet bilen örlep, hetta bezi kishiler paydini közlep, héchnimige qarimastin uni qalaymiqan üzidighan ehwallar shekillen'gen.

Ikkinchisi, bashqurushtiki yétersizlik. 2002 - Yili gerche munasiwetlik orunlar qar leylisini üzüsh we yötkesh ruxsiti tüzümlirini békitken bolsimu, lékin aptonom rayon boyiche qar leylisini bashqurush ishlirigha nurghun orunlar ige bolup, axirigha kelgende hemmisi bashquridighan hemde hemmisi tengla bashqurmaydighan weziyet shekillen'gen. Mesilen, xotunsumbul nahiyiside bu yil 300 ming dane qar leylisi üzüsh belgilen'gen bolsa, emeliyette üzülgen qar leylisining sani 700-800 ming danigha yetken.

Üchinchisi, gerche hökümet "otlaq qanuni", "orman qanuni" ,"yawayi haywan we ösümlüklerni bashqurush belgilimisi" hemde " toshqan zediki, qar leylisi we qurt'ot qatarliq otlaq yawayi ösümlüklirini üzüsh ishlirini bashqurush usuli" dégendek bir qatar belgilimilerni chiqarghan bolsimu, lékin bazar bashqurushi buninggha yétishelmigen. Shundaqla qanunni ijra qilidighan orunlarmu xirajet, adem küchi we eslihe yétishmeslik ehwalliri sewebidin, ularning qanunni ijra qilish küchi yéterlik bolmighan.

Nöwette Uyghur élidiki her qaysi otlaq mutexessisliri, hazir pütün tengri téghining jenubiy we shimalidiki déngiz yüzidin 3000 métir igizliktiki jayning töwinide qar leylisini körgili bolmaydighanliqini éytip, qar leylisining nesli qurup kétishidin intayin endishe qiliwatqanliqini bildürüshti. Shundaqla ular yene, eger hökümet buninggha jiddiy tedbir qollanmisa, qar leylisining nesli qurup kétish perizining uzun'gha qalmay ri'alliqqa aylinidighanliqini tekitlidi. (Peride)