Икки мухбирниң уйғур елидики охшаш болмиған тәсиратлири


2005.11.01
CHINA_XINJIANG_KORANIC_S_47.jpg
Оқуғучилар, үрүмчидики ислам иниститутидики хитай дөләт байриқи есилған бир синипта тәлим алмақта. AFP

‎ Ғулҗини зиярәт қиливатқан ройтирс агентлиқиниң мухбири әма хариссон (Emma Graham-‎Harrison) сәйшәнбә күни елан қилған мақалисида мундақ дәп язиду:‎

‎ "Һәр қандақ бир қизиққақ зиярәтчи мәйли мәсчитләргә барсун вә яки базарларға ‎барсун, у йәрдики уйғурларниң ағзидин охшашла бир гәпкә еришиду. У болсиму, 'биз ‎сөзләшкә петиналмаймиз' . Нурғун уйғурлар бу сөзни аста пичирлап кетип қалиду. Улар ‎арисидики бирәр- икки йүрәкликрәки әтрапқа сәпсиливетип, қулақ кәстиләрниң йоқлиқини ‎көргәндин кейин, андин өзлириниң турмушиниң қанчилик тәсликини, хизмәт тапмақниң ‎қанчилик қийинлиқини, балилирини тәрбийиләш вә диний әркинликиниң қанчилик чәклимигә ‎учраватқанлиқини шикайәт қилиду". ‎

Сөзләшкә петинғанлар түрмигә ташламнмақта

‎ Мақалидә ейтилишичә, хитай армийиси 1949 - йили уйғур елини игилигәндин буян, бу ‎районни қаттиқ контрол қилмақта вә милйонлиған хитайларни уйғур елигә көчүшкә ‎риғбәтләндүрүш арқилиқ, уйғурларни өзлириниң юртида аз санлиқ милләткә айландуруп ‎қоймақта. Сүргүндики паалийәтчилириниң ейтишичә, хитайниң һакимийитини тәнқид ‎қилишқа петинған һәр қандақ уйғур түрмигә ташланмақта.‎

‎ Хариссонниң мақалисидә тәкитлишичә, уйғур ели бейҗиң үчүн интайим муһим ‎истиратегийилик әһмийәткә игә. Хитайдики нефит байлиқиниң үчтин бири, көмүр байлиқиниң ‎‎40٪ и уйғур елидә. Буниңдин сирт, хитай уйғур ели арқилиқ, тәбий байлиққа мол оттура ‎асия дөләтлири билән чигралиниду. ‎

‎ Хитай әмәлдарлири уйғур елидики бөлгүнчилик амиллири вә террорчилиқ идийилирини тазилаш ‎үчүн қаттиқ вастиләрни қоллиниш керәкликини тәкитләш билән биллә, уйғур елидики 19 милйон ‎хәлқниң инақ вә хатирҗәм яшаватқанлиқини билдүрмәктә. ‎

Үрүмчиниң муавин шәһәр башлиқи бәйхуа мәзкур ройтирс агентлиқи мухбириниң ‎зияритини қубул қилғанда, уйғур елидә хәлқ наразилиқлириниң барлиқини рәт қилип, "осама ‎бин ладин вә талибанлар бизниң милләтләр иттипақлиқимизға әң чоң тәһдит һесаблиниду" ‎дәп көрсәткән.‎

Өз - ара ишәнмәслик чоңқур йилтиз тартқан‎

Һәр қандақ бир қизиққақ зиярәтчи мәйли мәсчитләргә барсун вә яки базарларға ‎барсун, у йәрдики уйғурларниң ағзидин охшашла бир гәпкә еришиду. У болсиму, "биз ‎сөзләшкә петиналмаймиз".

Әмма мақалидә ейтилишичә, уйғур елидә йеқинқи йилларда йүз бәргән ғулҗа вәқәси хәлқ ‎ичидики наразилиқларни әслитиду. Мухбирниң дуня уйғур қурултийиниң баянатчиси ‎дилшат ришитниң сөзини нәқил кәлтүрүшичә, хитай һөкүмити хәлқара террорчилиққа ‎көрәштин пайдилинип, өзлириниң уйғурларни бастурушини һәқлиқ қилип көрситишкә урунуп ‎кәлмәктә. ‎

‎ Мухбирниң тәкитлишичә, иқтисадий җәһәттики утуқ вә һөкүмәтниң махтап көтүрүшиму, ‎уйғурларниң түрмигә ташлиниш тәғдиридин қутулдуралмиған. Рабийә қадир ханим ‎гәрчә хитай хәлқ қурултийиниң вәкили болсиму, у охшашла хитай һөкүмити тәрипидин ‎‎"дөләт мәхпийәтликини ашкарилаш" җинайити билән әйиблинип, түрмигә ташланған. ‎

‎ Мухбир әма хариссонниң йәнә көрситишичә, уйғур елидики учур ториму өз- ара ‎ишәнмәсликниң чоңқур йилтиз тартқанлиқини көрситиду. Қорғас чегрисидики бир юқири ‎дәриҗилик партком әмәлдари, өзлириниң пүтүнләй йәрлик хәлққә тайинип, ғулҗида йәнә бир ‎қетим вәқә чиқишиниң алдини еливатқанлиқини билдүргән. У чәтәл мухбирлириға ‎‎"адәттики пуқралар интайин сәзгүр. Улар һәр қандақ бир мәсилини байқиған һаман удул ‎һөкүмәткә яки җамаәт хәвпсизлик идарисиға берип уни мәлум қилиду" дигән. ‎

‎ Әмма мутәхәсисләр, әгәр уйғурларға өз мәдәнийити идарә қилиш вә униңдин бәһриман ‎болуш һоқуқи толуқ берилсә, у һалда, бөлүнүшни халайдиғанларниңму аз болуши ‎мумкинликини, бейҗиңниң унчилик қаттиқ қол сиясәт йүргүзүшиниң һаҗити йоқлиқини ‎билдүрмәктә. ‎

Ишсизлиқ, диний бесим

‎ Ройтис агентлиқиниң мухбири әма хариссон мақалисидә йәнә мундақ дәп язған: ‎

Хитай һөкүмити өзлириниң ғәрбтики кәмбәғәл өлкиләрни ечиш һәрикитиниң уйғур елиға, ‎оттура асия дөләтлири һәсәт қилғудәк гүллүнүшләрни елип келиватқанлиқиға ишиниду. ‎Әмма уйғурлар ғәрбни ечиш сияситиниң уйғурларға һечқанчә мәнпәәт елип ‎кәлмәйватқанлиқини билдүрүватиду.‎

‎ "Хитай һөкүмити өзлириниң ғәрбтики кәмбәғәл өлкиләрни ечиш һәрикитиниң уйғур ‎елиға, оттура асия дөләтлири һәсәт қилғудәк гүллүнүшләрни елип келиватқанлиқиға ‎ишиниду. Әмма уйғурлар ғәрбни ечиш сияситиниң уйғурларға һечқанчә мәнпәәт ‎елип кәлмәйватқанлиқини билдүрүватиду. Хитайлар көпрәк оқуған, йоли бар, һөкүмәтниң ‎һәр хил ярдәмлиригә асан еришәләйду. Бу уйғурларниң улар билән риқабәтлишишини ‎интайин тәсләштүриду". ‎

‎ Мухбирниң игилишичә, нурғун уйғурларниң диний етиқади болғанлиқтин, хитай ‎компартийисигә әза болушни халимайду вә яки әзалиққа елинмайду. Һалбуки хитай ‎компартийисигә қатнишиш яхширақ бир орунға игә болуш йоли һесаблиниду. ‎

‎ Хәлқара кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң хоңкоңдики күзәткүчиси николас ‎бәкулин әпәндиниң мухбирға билдүрүшичә, хитай һөкүмити динни қаттиқ контрол қилиш ‎арқилиқ, уйғурлар арисидики милләтчилик һиссиятни йоқ қилишқа урунмақта. Ислам дини ‎әслидә хитай һөкүмитиниң һәқиқи бастуруш нишани әмәс. У уйғурларниң өз кимликини ‎сақлаш вә наразилиқлирини ипадиләйдиған бир хил усул болғачқа, хитай һөкүмити уни ‎қаттиқ бастурмақта. ‎

‎ Мақалидә йәнә көрситилишичә, хитай һөкүмити йәнә уйғурларниң диний әркинликини қаттиқ ‎чәкләп, 18 яштин төвән балиларниң диний тәрбийә елишини, мәсчитләргә беришини мәний ‎қилған. Имамлар болса һәр йили бир қетим имамлиқ кенишкисини йеңилиши керәк болуп, ‎улар чоқум өзлириниң вәтәнпәрвәрлики вә хитай һөкүмитигә болған садақитини ипадилиши ‎керәк. Шуңиму ғулҗа базиридики бир херидар җиддийләшкән һалда, мухбирға "мәсчитләр ‎сирттин қариса әркиндәк көрүниду. Әмма униң ичидики һәр хил бесимлар барғансири ‎күчийиватиду" дәп билдүргән. ‎

Охшимиған тәсират

Һалбуки, нөвәттә үрүмчи шәһирини зиярәт қиливатқан "хәлқ сүрәтлик гезити" ниң ‎мухбири ваң че ройтирс агентлиқи мухбириниңкидин пүтүнләй башқичә тәсиратқа кәлгән.‎

Шинҗаң хәлқ радио истансиси, ваң чениң 20 йилдин кейин, уйғур елини қайта зиярәт ‎қилғинида, уйғур елидики ғайәт зор өзгүрүшләрдин һәйран қалғанлиқини алаһидә хәвәр ‎қилған. ‎

‎ Ваң чи "мән үрүмчидики өзгиришләрни көрүп, дөләтниң көпләп мәбләғ селип ғәрбни ‎ечиш сияситиниң уйғур елиға зор тәрәққиятларни елип кәлгәнликини һис қилдим. ‎Йәрликниң турмуш сәвийисидә боламду, асасий әслиһәләрдә боламду вә яки иқтисадий ‎тәрәққиятида боламду зор илгириләшләр бопту. Бундин кейин, шинҗаңниң техиму тәрәққи ‎қилидиғанлиқиға ишинимән" дегән.‎ (Арзу)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.