Ikki muxbirning Uyghur élidiki oxshash bolmighan tesiratliri

• Muxbirmiz arzuning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Oqughuchilar, ürümchidiki islam inistitutidiki xitay dölet bayriqi ésilghan bir sinipta telim almaqta. AFP

‎ Ghuljini ziyaret qiliwatqan roytirs agéntliqining muxbiri ema xarisson (Emma Graham-‎Harrison) seyshenbe küni élan qilghan maqalisida mundaq dep yazidu:‎

‎ "Her qandaq bir qiziqqaq ziyaretchi meyli meschitlerge barsun we yaki bazarlargha ‎barsun, u yerdiki Uyghurlarning aghzidin oxshashla bir gepke érishidu. U bolsimu, 'biz ‎sözleshke pétinalmaymiz' . Nurghun Uyghurlar bu sözni asta pichirlap kétip qalidu. Ular ‎arisidiki birer- ikki yüreklikreki etrapqa sepsiliwétip, qulaq kestilerning yoqliqini ‎körgendin kéyin, andin özlirining turmushining qanchilik teslikini, xizmet tapmaqning ‎qanchilik qiyinliqini, balilirini terbiyilesh we diniy erkinlikining qanchilik cheklimige ‎uchrawatqanliqini shikayet qilidu". ‎

Sözleshke pétin'ghanlar türmige tashlamnmaqta

‎ Maqalide éytilishiche, xitay armiyisi 1949 - yili Uyghur élini igiligendin buyan, bu ‎rayonni qattiq kontrol qilmaqta we milyonlighan xitaylarni Uyghur élige köchüshke ‎righbetlendürüsh arqiliq, Uyghurlarni özlirining yurtida az sanliq milletke aylandurup ‎qoymaqta. Sürgündiki pa'aliyetchilirining éytishiche, xitayning hakimiyitini tenqid ‎qilishqa pétin'ghan her qandaq Uyghur türmige tashlanmaqta.‎

‎ Xarissonning maqaliside tekitlishiche, Uyghur éli béyjing üchün intayim muhim ‎istiratégiyilik ehmiyetke ige. Xitaydiki néfit bayliqining üchtin biri, kömür bayliqining ‎‎40٪ i Uyghur élide. Buningdin sirt, xitay Uyghur éli arqiliq, teb'iy bayliqqa mol ottura ‎asiya döletliri bilen chigralinidu. ‎

‎ Xitay emeldarliri Uyghur élidiki bölgünchilik amilliri we térrorchiliq idiyilirini tazilash ‎üchün qattiq wastilerni qollinish kéreklikini tekitlesh bilen bille, Uyghur élidiki 19 milyon ‎xelqning inaq we xatirjem yashawatqanliqini bildürmekte. ‎

Ürümchining mu'awin sheher bashliqi beyxu'a mezkur roytirs agéntliqi muxbirining ‎ziyaritini qubul qilghanda, Uyghur élide xelq naraziliqlirining barliqini ret qilip, "osama ‎bin ladin we talibanlar bizning milletler ittipaqliqimizgha eng chong tehdit hésablinidu" ‎dep körsetken.‎

Öz - ara ishenmeslik chongqur yiltiz tartqan‎

Her qandaq bir qiziqqaq ziyaretchi meyli meschitlerge barsun we yaki bazarlargha ‎barsun, u yerdiki Uyghurlarning aghzidin oxshashla bir gepke érishidu. U bolsimu, "biz ‎sözleshke pétinalmaymiz".

Emma maqalide éytilishiche, Uyghur élide yéqinqi yillarda yüz bergen ghulja weqesi xelq ‎ichidiki naraziliqlarni eslitidu. Muxbirning dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi ‎dilshat rishitning sözini neqil keltürüshiche, xitay hökümiti xelq'ara térrorchiliqqa ‎köreshtin paydilinip, özlirining Uyghurlarni basturushini heqliq qilip körsitishke urunup ‎kelmekte. ‎

‎ Muxbirning tekitlishiche, iqtisadiy jehettiki utuq we hökümetning maxtap kötürüshimu, ‎Uyghurlarning türmige tashlinish teghdiridin qutulduralmighan. Rabiye qadir xanim ‎gerche xitay xelq qurultiyining wekili bolsimu, u oxshashla xitay hökümiti teripidin ‎‎"dölet mexpiyetlikini ashkarilash" jinayiti bilen eyiblinip, türmige tashlan'ghan. ‎

‎ Muxbir ema xarissonning yene körsitishiche, Uyghur élidiki uchur torimu öz- ara ‎ishenmeslikning chongqur yiltiz tartqanliqini körsitidu. Qorghas chégrisidiki bir yuqiri ‎derijilik partkom emeldari, özlirining pütünley yerlik xelqqe tayinip, ghuljida yene bir ‎qétim weqe chiqishining aldini éliwatqanliqini bildürgen. U chet'el muxbirlirigha ‎‎"adettiki puqralar intayin sezgür. Ular her qandaq bir mesilini bayqighan haman udul ‎hökümetke yaki jama'et xewpsizlik idarisigha bérip uni melum qilidu" digen. ‎

‎ Emma mutexesisler, eger Uyghurlargha öz medeniyiti idare qilish we uningdin behriman ‎bolush hoquqi toluq bérilse, u halda, bölünüshni xalaydighanlarningmu az bolushi ‎mumkinlikini, béyjingning unchilik qattiq qol siyaset yürgüzüshining hajiti yoqliqini ‎bildürmekte. ‎

Ishsizliq, diniy bésim

‎ Roytis agéntliqining muxbiri ema xarisson maqaliside yene mundaq dep yazghan: ‎

Xitay hökümiti özlirining gherbtiki kembeghel ölkilerni échish herikitining Uyghur éligha, ‎ottura asiya döletliri heset qilghudek güllünüshlerni élip kéliwatqanliqigha ishinidu. ‎Emma Uyghurlar gherbni échish siyasitining Uyghurlargha héchqanche menpe'et élip ‎kelmeywatqanliqini bildürüwatidu.‎

‎ "Xitay hökümiti özlirining gherbtiki kembeghel ölkilerni échish herikitining Uyghur ‎éligha, ottura asiya döletliri heset qilghudek güllünüshlerni élip kéliwatqanliqigha ‎ishinidu. Emma Uyghurlar gherbni échish siyasitining Uyghurlargha héchqanche menpe'et ‎élip kelmeywatqanliqini bildürüwatidu. Xitaylar köprek oqughan, yoli bar, hökümetning ‎her xil yardemlirige asan érisheleydu. Bu Uyghurlarning ular bilen riqabetlishishini ‎intayin tesleshtüridu". ‎

‎ Muxbirning igilishiche, nurghun Uyghurlarning diniy étiqadi bolghanliqtin, xitay ‎kompartiyisige eza bolushni xalimaydu we yaki ezaliqqa élinmaydu. Halbuki xitay ‎kompartiyisige qatnishish yaxshiraq bir orun'gha ige bolush yoli hésablinidu. ‎

‎ Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilatining xongkongdiki küzetküchisi nikolas ‎bekulin ependining muxbirgha bildürüshiche, xitay hökümiti dinni qattiq kontrol qilish ‎arqiliq, Uyghurlar arisidiki milletchilik hissiyatni yoq qilishqa urunmaqta. Islam dini ‎eslide xitay hökümitining heqiqi basturush nishani emes. U Uyghurlarning öz kimlikini ‎saqlash we naraziliqlirini ipadileydighan bir xil usul bolghachqa, xitay hökümiti uni ‎qattiq basturmaqta. ‎

‎ Maqalide yene körsitilishiche, xitay hökümiti yene Uyghurlarning diniy erkinlikini qattiq ‎cheklep, 18 yashtin töwen balilarning diniy terbiye élishini, meschitlerge bérishini men'iy ‎qilghan. Imamlar bolsa her yili bir qétim imamliq kénishkisini yéngilishi kérek bolup, ‎ular choqum özlirining wetenperwerliki we xitay hökümitige bolghan sadaqitini ipadilishi ‎kérek. Shungimu ghulja baziridiki bir xéridar jiddiyleshken halda, muxbirgha "meschitler ‎sirttin qarisa erkindek körünidu. Emma uning ichidiki her xil bésimlar barghansiri ‎küchiyiwatidu" dep bildürgen. ‎

Oxshimighan tesirat

Halbuki, nöwette ürümchi shehirini ziyaret qiliwatqan "xelq sür'etlik géziti" ning ‎muxbiri wang ché roytirs agéntliqi muxbiriningkidin pütünley bashqiche tesiratqa kelgen.‎

Shinjang xelq radi'o istansisi, wang chéning 20 yildin kéyin, Uyghur élini qayta ziyaret ‎qilghinida, Uyghur élidiki ghayet zor özgürüshlerdin heyran qalghanliqini alahide xewer ‎qilghan. ‎

‎ Wang chi "men ürümchidiki özgirishlerni körüp, döletning köplep meblegh sélip gherbni ‎échish siyasitining Uyghur éligha zor tereqqiyatlarni élip kelgenlikini his qildim. ‎Yerlikning turmush sewiyiside bolamdu, asasiy eslihelerde bolamdu we yaki iqtisadiy ‎tereqqiyatida bolamdu zor ilgirileshler boptu. Bundin kéyin, shinjangning téximu tereqqi ‎qilidighanliqigha ishinimen" dégen.‎ (Arzu)