ئىككى مۇخبىرنىڭ ئۇيغۇر ئېلىدىكى ئوخشاش بولمىغان تەسىراتلىرى

0:00 / 0:00
CHINA_XINJIANG_KORANIC_S_47.jpg
ئوقۇغۇچىلار، ئۈرۈمچىدىكى ئىسلام ئىنىستىتۇتىدىكى خىتاي دۆلەت بايرىقى ئېسىلغان بىر سىنىپتا تەلىم ئالماقتا. AFP

‎ غۇلجىنى زىيارەت قىلىۋاتقان رويتىرس ئاگېنتلىقىنىڭ مۇخبىرى ئەما خارىسسون (Emma Graham-‎Harrison) سەيشەنبە كۈنى ئېلان قىلغان ماقالىسىدا مۇنداق دەپ يازىدۇ:‎

‎ "ھەر قانداق بىر قىزىققاق زىيارەتچى مەيلى مەسچىتلەرگە بارسۇن ۋە ياكى بازارلارغا ‎بارسۇن، ئۇ يەردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئاغزىدىن ئوخشاشلا بىر گەپكە ئېرىشىدۇ. ئۇ بولسىمۇ، 'بىز ‎سۆزلەشكە پېتىنالمايمىز' . نۇرغۇن ئۇيغۇرلار بۇ سۆزنى ئاستا پىچىرلاپ كېتىپ قالىدۇ. ئۇلار ‎ئارىسىدىكى بىرەر- ئىككى يۈرەكلىكرەكى ئەتراپقا سەپسىلىۋېتىپ، قۇلاق كەستىلەرنىڭ يوقلىقىنى ‎كۆرگەندىن كېيىن، ئاندىن ئۆزلىرىنىڭ تۇرمۇشىنىڭ قانچىلىك تەسلىكىنى، خىزمەت تاپماقنىڭ ‎قانچىلىك قىيىنلىقىنى، بالىلىرىنى تەربىيىلەش ۋە دىنىي ئەركىنلىكىنىڭ قانچىلىك چەكلىمىگە ‎ئۇچراۋاتقانلىقىنى شىكايەت قىلىدۇ". ‎

سۆزلەشكە پېتىنغانلار تۈرمىگە تاشلامنماقتا

‎ ماقالىدە ئېيتىلىشىچە، خىتاي ئارمىيىسى 1949 - يىلى ئۇيغۇر ئېلىنى ئىگىلىگەندىن بۇيان، بۇ ‎رايوننى قاتتىق كونترول قىلماقتا ۋە مىليونلىغان خىتايلارنى ئۇيغۇر ئېلىگە كۆچۈشكە ‎رىغبەتلەندۈرۈش ئارقىلىق، ئۇيغۇرلارنى ئۆزلىرىنىڭ يۇرتىدا ئاز سانلىق مىللەتكە ئايلاندۇرۇپ ‎قويماقتا. سۈرگۈندىكى پائالىيەتچىلىرىنىڭ ئېيتىشىچە، خىتاينىڭ ھاكىمىيىتىنى تەنقىد ‎قىلىشقا پېتىنغان ھەر قانداق ئۇيغۇر تۈرمىگە تاشلانماقتا.‎

‎ خارىسسوننىڭ ماقالىسىدە تەكىتلىشىچە، ئۇيغۇر ئېلى بېيجىڭ ئۈچۈن ئىنتايىم مۇھىم ‎ئىستىراتېگىيىلىك ئەھمىيەتكە ئىگە. خىتايدىكى نېفىت بايلىقىنىڭ ئۈچتىن بىرى، كۆمۈر بايلىقىنىڭ ‎‎40٪ ئى ئۇيغۇر ئېلىدە. بۇنىڭدىن سىرت، خىتاي ئۇيغۇر ئېلى ئارقىلىق، تەبئىي بايلىققا مول ئوتتۇرا ‎ئاسىيا دۆلەتلىرى بىلەن چىگرالىنىدۇ. ‎

‎ خىتاي ئەمەلدارلىرى ئۇيغۇر ئېلىدىكى بۆلگۈنچىلىك ئامىللىرى ۋە تېررورچىلىق ئىدىيىلىرىنى تازىلاش ‎ئۈچۈن قاتتىق ۋاستىلەرنى قوللىنىش كېرەكلىكىنى تەكىتلەش بىلەن بىللە، ئۇيغۇر ئېلىدىكى 19 مىليون ‎خەلقنىڭ ئىناق ۋە خاتىرجەم ياشاۋاتقانلىقىنى بىلدۈرمەكتە. ‎

ئۈرۈمچىنىڭ مۇئاۋىن شەھەر باشلىقى بەيخۇئا مەزكۇر رويتىرس ئاگېنتلىقى مۇخبىرىنىڭ ‎زىيارىتىنى قۇبۇل قىلغاندا، ئۇيغۇر ئېلىدە خەلق نارازىلىقلىرىنىڭ بارلىقىنى رەت قىلىپ، "ئوساما ‎بىن لادىن ۋە تالىبانلار بىزنىڭ مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقىمىزغا ئەڭ چوڭ تەھدىت ھېسابلىنىدۇ" ‎دەپ كۆرسەتكەن.‎

ئۆز - ئارا ئىشەنمەسلىك چوڭقۇر يىلتىز تارتقان‎

ھەر قانداق بىر قىزىققاق زىيارەتچى مەيلى مەسچىتلەرگە بارسۇن ۋە ياكى بازارلارغا ‎بارسۇن، ئۇ يەردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئاغزىدىن ئوخشاشلا بىر گەپكە ئېرىشىدۇ. ئۇ بولسىمۇ، "بىز ‎سۆزلەشكە پېتىنالمايمىز".

ئەمما ماقالىدە ئېيتىلىشىچە، ئۇيغۇر ئېلىدە يېقىنقى يىللاردا يۈز بەرگەن غۇلجا ۋەقەسى خەلق ‎ئىچىدىكى نارازىلىقلارنى ئەسلىتىدۇ. مۇخبىرنىڭ دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيىنىڭ باياناتچىسى ‎دىلشات رىشىتنىڭ سۆزىنى نەقىل كەلتۈرۈشىچە، خىتاي ھۆكۈمىتى خەلقئارا تېررورچىلىققا ‎كۆرەشتىن پايدىلىنىپ، ئۆزلىرىنىڭ ئۇيغۇرلارنى باستۇرۇشىنى ھەقلىق قىلىپ كۆرسىتىشكە ئۇرۇنۇپ ‎كەلمەكتە. ‎

‎ مۇخبىرنىڭ تەكىتلىشىچە، ئىقتىسادىي جەھەتتىكى ئۇتۇق ۋە ھۆكۈمەتنىڭ ماختاپ كۆتۈرۈشىمۇ، ‎ئۇيغۇرلارنىڭ تۈرمىگە تاشلىنىش تەغدىرىدىن قۇتۇلدۇرالمىغان. رابىيە قادىر خانىم ‎گەرچە خىتاي خەلق قۇرۇلتىيىنىڭ ۋەكىلى بولسىمۇ، ئۇ ئوخشاشلا خىتاي ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن ‎‎"دۆلەت مەخپىيەتلىكىنى ئاشكارىلاش" جىنايىتى بىلەن ئەيىبلىنىپ، تۈرمىگە تاشلانغان. ‎

‎ مۇخبىر ئەما خارىسسوننىڭ يەنە كۆرسىتىشىچە، ئۇيغۇر ئېلىدىكى ئۇچۇر تورىمۇ ئۆز- ئارا ‎ئىشەنمەسلىكنىڭ چوڭقۇر يىلتىز تارتقانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. قورغاس چېگرىسىدىكى بىر يۇقىرى ‎دەرىجىلىك پارتكوم ئەمەلدارى، ئۆزلىرىنىڭ پۈتۈنلەي يەرلىك خەلققە تايىنىپ، غۇلجىدا يەنە بىر ‎قېتىم ۋەقە چىقىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىۋاتقانلىقىنى بىلدۈرگەن. ئۇ چەتئەل مۇخبىرلىرىغا ‎‎"ئادەتتىكى پۇقرالار ئىنتايىن سەزگۈر. ئۇلار ھەر قانداق بىر مەسىلىنى بايقىغان ھامان ئۇدۇل ‎ھۆكۈمەتكە ياكى جامائەت خەۋپسىزلىك ئىدارىسىغا بېرىپ ئۇنى مەلۇم قىلىدۇ" دىگەن. ‎

‎ ئەمما مۇتەخەسىسلەر، ئەگەر ئۇيغۇرلارغا ئۆز مەدەنىيىتى ئىدارە قىلىش ۋە ئۇنىڭدىن بەھرىمان ‎بولۇش ھوقۇقى تولۇق بېرىلسە، ئۇ ھالدا، بۆلۈنۈشنى خالايدىغانلارنىڭمۇ ئاز بولۇشى ‎مۇمكىنلىكىنى، بېيجىڭنىڭ ئۇنچىلىك قاتتىق قول سىياسەت يۈرگۈزۈشىنىڭ ھاجىتى يوقلىقىنى ‎بىلدۈرمەكتە. ‎

ئىشسىزلىق، دىنىي بېسىم

‎ رويتىس ئاگېنتلىقىنىڭ مۇخبىرى ئەما خارىسسون ماقالىسىدە يەنە مۇنداق دەپ يازغان: ‎

خىتاي ھۆكۈمىتى ئۆزلىرىنىڭ غەربتىكى كەمبەغەل ئۆلكىلەرنى ئېچىش ھەرىكىتىنىڭ ئۇيغۇر ئېلىغا، ‎ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرى ھەسەت قىلغۇدەك گۈللۈنۈشلەرنى ئېلىپ كېلىۋاتقانلىقىغا ئىشىنىدۇ. ‎ئەمما ئۇيغۇرلار غەربنى ئېچىش سىياسىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا ھېچقانچە مەنپەئەت ئېلىپ ‎كەلمەيۋاتقانلىقىنى بىلدۈرۈۋاتىدۇ.‎

‎ "خىتاي ھۆكۈمىتى ئۆزلىرىنىڭ غەربتىكى كەمبەغەل ئۆلكىلەرنى ئېچىش ھەرىكىتىنىڭ ئۇيغۇر ‎ئېلىغا، ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرى ھەسەت قىلغۇدەك گۈللۈنۈشلەرنى ئېلىپ كېلىۋاتقانلىقىغا ‎ئىشىنىدۇ. ئەمما ئۇيغۇرلار غەربنى ئېچىش سىياسىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا ھېچقانچە مەنپەئەت ‎ئېلىپ كەلمەيۋاتقانلىقىنى بىلدۈرۈۋاتىدۇ. خىتايلار كۆپرەك ئوقۇغان، يولى بار، ھۆكۈمەتنىڭ ‎ھەر خىل ياردەملىرىگە ئاسان ئېرىشەلەيدۇ. بۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇلار بىلەن رىقابەتلىشىشىنى ‎ئىنتايىن تەسلەشتۈرىدۇ". ‎

‎ مۇخبىرنىڭ ئىگىلىشىچە، نۇرغۇن ئۇيغۇرلارنىڭ دىنىي ئېتىقادى بولغانلىقتىن، خىتاي ‎كومپارتىيىسىگە ئەزا بولۇشنى خالىمايدۇ ۋە ياكى ئەزالىققا ئېلىنمايدۇ. ھالبۇكى خىتاي ‎كومپارتىيىسىگە قاتنىشىش ياخشىراق بىر ئورۇنغا ئىگە بولۇش يولى ھېسابلىنىدۇ. ‎

‎ خەلقئارا كىشىلىك ھوقۇقنى كۆزىتىش تەشكىلاتىنىڭ خوڭكوڭدىكى كۈزەتكۈچىسى نىكولاس ‎بەكۇلىن ئەپەندىنىڭ مۇخبىرغا بىلدۈرۈشىچە، خىتاي ھۆكۈمىتى دىننى قاتتىق كونترول قىلىش ‎ئارقىلىق، ئۇيغۇرلار ئارىسىدىكى مىللەتچىلىك ھىسسىياتنى يوق قىلىشقا ئۇرۇنماقتا. ئىسلام دىنى ‎ئەسلىدە خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ھەقىقى باستۇرۇش نىشانى ئەمەس. ئۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆز كىملىكىنى ‎ساقلاش ۋە نارازىلىقلىرىنى ئىپادىلەيدىغان بىر خىل ئۇسۇل بولغاچقا، خىتاي ھۆكۈمىتى ئۇنى ‎قاتتىق باستۇرماقتا. ‎

‎ ماقالىدە يەنە كۆرسىتىلىشىچە، خىتاي ھۆكۈمىتى يەنە ئۇيغۇرلارنىڭ دىنىي ئەركىنلىكىنى قاتتىق ‎چەكلەپ، 18 ياشتىن تۆۋەن بالىلارنىڭ دىنىي تەربىيە ئېلىشىنى، مەسچىتلەرگە بېرىشىنى مەنئىي ‎قىلغان. ئىماملار بولسا ھەر يىلى بىر قېتىم ئىماملىق كېنىشكىسىنى يېڭىلىشى كېرەك بولۇپ، ‎ئۇلار چوقۇم ئۆزلىرىنىڭ ۋەتەنپەرۋەرلىكى ۋە خىتاي ھۆكۈمىتىگە بولغان ساداقىتىنى ئىپادىلىشى ‎كېرەك. شۇڭىمۇ غۇلجا بازىرىدىكى بىر خېرىدار جىددىيلەشكەن ھالدا، مۇخبىرغا "مەسچىتلەر ‎سىرتتىن قارىسا ئەركىندەك كۆرۈنىدۇ. ئەمما ئۇنىڭ ئىچىدىكى ھەر خىل بېسىملار بارغانسىرى ‎كۈچىيىۋاتىدۇ" دەپ بىلدۈرگەن. ‎

ئوخشىمىغان تەسىرات

ھالبۇكى، نۆۋەتتە ئۈرۈمچى شەھىرىنى زىيارەت قىلىۋاتقان "خەلق سۈرئەتلىك گېزىتى" نىڭ ‎مۇخبىرى ۋاڭ چې رويتىرس ئاگېنتلىقى مۇخبىرىنىڭكىدىن پۈتۈنلەي باشقىچە تەسىراتقا كەلگەن.‎

شىنجاڭ خەلق رادىئو ئىستانسىسى، ۋاڭ چېنىڭ 20 يىلدىن كېيىن، ئۇيغۇر ئېلىنى قايتا زىيارەت ‎قىلغىنىدا، ئۇيغۇر ئېلىدىكى غايەت زور ئۆزگۈرۈشلەردىن ھەيران قالغانلىقىنى ئالاھىدە خەۋەر ‎قىلغان. ‎

‎ ۋاڭ چى "مەن ئۈرۈمچىدىكى ئۆزگىرىشلەرنى كۆرۈپ، دۆلەتنىڭ كۆپلەپ مەبلەغ سېلىپ غەربنى ‎ئېچىش سىياسىتىنىڭ ئۇيغۇر ئېلىغا زور تەرەققىياتلارنى ئېلىپ كەلگەنلىكىنى ھىس قىلدىم. ‎يەرلىكنىڭ تۇرمۇش سەۋىيىسىدە بولامدۇ، ئاساسىي ئەسلىھەلەردە بولامدۇ ۋە ياكى ئىقتىسادىي ‎تەرەققىياتىدا بولامدۇ زور ئىلگىرىلەشلەر بوپتۇ. بۇندىن كېيىن، شىنجاڭنىڭ تېخىمۇ تەرەققى ‎قىلىدىغانلىقىغا ئىشىنىمەن" دېگەن.‎ (ئارزۇ)