Dru Gladney Toronto uniwérsitida Uyghurlar mesilisi boyiche doklat berdi

• Ixtiyari muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki melumati
• Download story audio

2003-Yili 13-séntebir küni bügür nahiyisidiki bir néfitlikte tartilghan resim. Dru Gladney Ning qarishiche, Uyghur rayonisiz xitayning hazirqi ixtisadiy tereqqiyatini tesewwur qilish mumkin emes. AFP

Amérika haway uniwérsitétning proféssori, Uyghurshunas Dru Gladney aldinqi küni kanadaning toronro uniwérsitida "xitayning bash kötürüshi we dölet halqighan islam -yershari xarektérlik yéngi muqimsizliq peyda qilamdu?" dégen témida doklat bérip ötti.

Proféssor Dru Gladney doklatida xitayda islam dinigha étiqat qilidighan milletler ichide nopus sani jehette ikkinchi urunda turidighan Uyghurlarni, bashqa musulmanlar yeni tungganlar, qazaqlar bilen, dini étiqat, medeniyet en'enisi, tarix, milli pisxika we étnografiyige oxshash jehetlerdin oz'ara sélishturidu.

Dru Gladney Ning qarishiche, tunggan, Uyghur, qazaq qatarliq üch millet xitaydiki islam dinigha ishinidighan eng asasliq millet hésablinidu. 8 Milyon 600 ming nopusqa ige Uyghurlardin tungganlarning nopusi sani biraz kop bolup, xitaydiki musulman ahale 20 milyondin ashidiken.

Dru GladneyNing tekitlishiche, xitay ezeldin musulman milletlerge sel qarighan we ularni chetke qéqip kelgen. Xitayning dölet atisi hésablan'ghan we démokratk anggha ige dep qaralghan sun jongsenmu 5 millet neziriyisini otturigha quyup, manju, mongghul, tibet qatarliqlargha ayrim millet mu'amilisi qilghan bolsimu, Uyghur, tunggan. Qazaq qatarliq milletlerni musulman katogoriyisige kirgüzüp, ularning musteqil millet ikenlikinimu étirap qilmighan.

Uyghur rayuni xitaydiki cheklen'gen rayon

Xitay kommunistliri hakimiyetni qolgha alghandin kéyinmu, yenila ilgiriki bu en'enige warisliq qilip, bu rayondiki négizlik mesilini yoshurushqa urunup kelgen. Proféssor Dru Gladney mundaq deydu:

Sherqi turkistan Uyghuristan depmu atilidu. Shinjang mesilisi muhim bir uqum. Xitay hökümiti hazirghiche shinjang mesilisini körmeske saldi we uni yoshurup keldi. Xitayning melumatida, bu rayonda héchqandaq mesilining yoq ikenliki, bu yerge hökümetning köplep meblegh sélip, bu rayunni tereqqi qilduriwatqanliqi, bu yerdiki kishilerning xoshal-xoram yashawatqanliqini teshwiq qilip kelgenidi. Biz ilgiri tibet we teywen mesilisidinla xewerdar iduq. Shinjang mesilisi heqqide maqalilar otturigha chiqqili emdila 5 yil boldi. Xitayda türkiy xelq, türkistan we sherqi türkistan dégen'ge oxshash atalghular 10 yilning aldida yoq idi. Hazir bu atalghularni hemmila yerdin, kitablardin, gézit – zhornallardin körüsh mumkin. Uning üstige, Uyghur aptonom rayuni bilen 8 dölet chégrilinidu. Buning 5 musulman dölettur. Shunga shinjang mesilisi tibet mesilisidin tüptin perqlinidu, deydu.

Uyghurlar tarixta musteqil gewde qurghan xelq

Uyghur rayuni xitayning eng chong énérgiye bazisi bolup qaldi. Uyghur rayunisiz xitayning hazirqi ixtisadiy tereqqiyatini tesewwur qilish mumkin emes. Shunga xitay özining dawamliq tereqqi qilishigha kapaletlik qilish üchün Uyghur rayoninng muqim bolushini arzu qilmaqta. Ular bu muqimliqni bu rayon'gha qarita köplep köchmen köchürüsh we Uyghurlarning teleplirige qarita qattiq qolluq siyaset qollinishqa oxshash wasitiler arqiliq emelge ashurmaqchi bolmaqta

Dru Gladney Doklatida Uyghurlarni tungganlar bilen oz'ara sélishturidu. Xitayda tungganlarning Uyghurlargha qarighanda bir qeder kengrek diniy erkinliktin behrimen boluwatqanliqi, ularning medeniyet, en'ene, örüp-adet jehetlerdin xitaylargha yéqinraq ikenlikini, hemde ularning tarixta musteqil siyasi gewdisi bolmighanliqini eskertip mundaq deydu:

Uyghurlar tungganlardin roshen perqlinidu. Ularning özige xas tarixi bar. Ular xitayning kontrolliqigha téxi yeqindila ötkenidi. Uyghurlarning tarixi xitayning neche ming yilliq tarixigha zadila oxshimaydu. Uyghurlar chiray shekil jehettin xitaydin perqlinipla qalmastin, yene gen jehettinmu roshen perqlinidu. Lékin mötidil diniy étiqadqa ige bolghan Uyghurlar, diniy étiqat we siyasi közqarash jehetlerdin qattiq cheklimilerge uchrimaqta. Hazir gu'antanamoda tutup turuliwatqan Uyghurlarning bir qismi pakistanliqlar teripidin amérika eskerlirige sétilghan

Hazir gu'antanamoda tutup turuliwatqan Uyghurlarning bir qismi pakistanliqlar teripidin amérika eskerlirige sétilghan

Hazir amérikining gu'antanamo türmiside 22 neper Uyghur tutup turiliwatidu. Nime üchün Uyghurlar tutuldi ? buning ichide tungganlar yoq ?

Sherqi türkistan dep atalghan, ziddiyetler bilen tolghan bu tupraqta 8 milyodin 9 milyon'ghiche Uyghur yashaydu. Bir milyon'gha yéqin Uyghur bolsa chet'ellerde yashimaqta.. Uyghurlarning köpi sherqi türkistanning musteqil bolushini arzu qilidu. Sherqi türkistanning uzun mezgillik musteqilliq en'enisimu bar. U yerde qoralliq heriketlermu bolghan.

Gu'antanamo türmiside tutup turuliwatqanlarning bir qismi, pakistanda, sherqi türkistanliq bolghanliqi üchünla qolgha élinip, 5 ming dollargha amérika eskerlirige sétilghan Uyghurlardur. Ularning köpliri taliban bilen alaqisi yoq, deydu. Amma u, bir qisim Uyghurlarning afghanistan'gha yighilishini dölet halqighan islami bilen herket bilen munasiwetlik, dep chüshendüridu.

Dru Gladney Doklatida, xitayning Uyghurlarni basturush herikitini 1998-yili bashlighanliqini amma 2000-yilidin bashlap béyjingning Uyghurlargha qarita qattiq zerbe bérish herikitini élip barghanliqini, köpligen zatlarning milli bölgünchilik bilen shughullandi dep eyiblinip, qolgha élin'ghanliqini, qolgha elin'ghanlarning köplirining ölümge höküm qilin'ghanliqini, 11-sintebir weqesining xitay hökümiti üchün Uyghurlarni basturishtiki yaxshi purset bolghanliqini tekitlep ötti.

Uyghur rayuni xitayning ixtisadiy tereqqiyatidiki hel qilghuch amil

Dru Gladney Doklatida yene énérgiye éhtiyaji barghansiri éship bériwatqan xitayning yéngi shahmat oyunda Uyghur rayunining intayin muhim istratégiyilik rol oynaydighanliqini, xitayning ottura asiya bilen bolghan her xil shekildiki alaqisining bu rayon arqiliq emelge ashidighanliqi heqqide toxtilip mundaq deydu: Uyghur aptonom rayunida intayin mol bolghan néfit menbesi bar. Xitayning néfitke bolghan éhtiyaji bu rayunni téximu uninggha baghlaydu. Xitayning üzlüksiz tereqqiyatida bu rayon merkizi rayon bolup hésablinidu. Shunga xitayning burunqi rehberliri déngiz boyidiki rayonlarni tereqqi qildurush istratégiysini otturigha qoyghan bolsa, hazirqi rehberliri Uyghur rayonini keng kölemde échish istratégiysini otturigha qoydi. Uyghur rayuni xitayning eng chong énérgiye bazisi bolup qaldi.. Uyghur rayunisiz xitayning hazirqi ixtisadiy tereqqiyatini tesewwur qilish mumkin emes. Shunga xitay özining dawamliq tereqqi qilishigha kapaletlik qilish üchün Uyghur rayoninng muqim bolushini arzu qilmaqta. Ular bu muqimliqni bu rayon'gha qarita köplep köchmen köchürüsh we Uyghurlarning teleplirige qarita qattiq qolluq siyaset qollinishqa oxshash wasitiler arqiliq emelge ashurmaqchi bolmaqta, deydu.

Mötidil qarashtiki Uyghurlar künlerning biride xitay da'irilirige radikal wasitiler bilen jawap bérishi mumkin

Dru GladneyNing qarishiche, yene xitayning bu rayon'gha köplep köchmen köchürüsh plani we Uyghurlargha qarita élip bériwatqan basturush siyasiti xitayning bu rayonning kelgüsi teqdiri heqqidiki endishiliri bilen munasiwetlik iken.

Dru Gladney Doklatida, Uyghurlarni otura sherq we paris qoltuqi rayonidiki musulmanlar bilen sélishturidu. Uyghurlarning tarixta birqanche din'gha étiqat qilghanliqi, sherqi türkistanning köp xil medeniyet jem bolghan rayon bolghanliqi üchün, Uyghurlarning islam diniy étiqadining mulayim we mötidil ikenlikini, otura sherqtiki radikal islam eqidisi bilen tüptin oxshimaydighanliqini misallar arqiliq körsetti.

Proféssor Dru Gladney, eger xitay hökümiti Uyghurlargha qaratqan qattiq qolluq siyasitini yenila dawamlashtursa, mötidil qarashtiki bu Uyghurlar axiri radikal wasitiler arqiliq xitay hökümitige jawap bérishke mejbur bolidu, chaghda eng chong muqimsizliq bu rayonda yüz béridu, dep eskertip ötti. (Kamil tursun)