Cheklik bolghan qash téshi bayliqi cheksiz échilmaqta

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Qashtéshi qacha. image courtesy: National Museum of Natural History

Uyghur élining qimmetlik yerlik bayliqliri, bézek boyumliri ichide qash téshi boyumlirining tarixi uzun intayin dangliq. Qash téshining makani xoten. Xoten qash téshi Uyghur élining alahide medeniy mehsulati süpitide uzaq tarixtin buyan dunyaning her qaysi jaylirigha ésil boyum süpitide taralghan.

Qash téshi uzaq tarix we mediniyetning ispati

Xotenning yorungqash, qariqash deryalirini öz ichige alghan 30 nechche derya éqimlirining wadisi mol qashtéshi bayliqliri menbesi hésablinidu. Texminlinishiche qash téshining omumiy zapas miqdari 2milyon 800 ming tonnigha yétidiken. Emma üch orundila 30 ming tonna qash téshi qézishqa bolidiklen. Mutexesisler hazir insanlarning qash téshi qézishng miqdarining buningdin nechche hesse artuq bolup mketkenlikini körsetmekte.

Tarixiy matériyallargha asaslan'ghanda xoten qash téshi rodisining tarixi 8000 ming yillar etrapida bolup yéngi tash qorallar dewridin bashlan'ghan. Yéziq barliqqa kelgendin buyanqi 4000 yilliq tarixiy xatirilerdin qash téshi toghrisida nurghun riwayet hemde xatiriler meydan'gha kelgen. 1982 - Yili néren derya sahilliridin 6470 yillar burun yashighan bir ayalning jesiti tépilghanda uning yénidin yumshaq qash téshidin ustatliq bilen nepis yasalghanqash téshida yasalghan bir palta tépilghan.

Dunyagha meshhur yipek yoli meydan'gha kélishtin 2000yil burunla " qash téshi yoli " barliqqa kelgen. Yerlik xelq qash téshini kündilik turmush boyumliri, zibu -zinnet bézek boyumlar süpitide ishletlkendin bashqa herbiy qorallarnimu yasighan. Hemde u qimmetlik boyum süpitide soda yolliri bilen xitay ichi hemde bashqa ellerge toshulghan. Xoten qash téshining resmi qézilish tarixi az dégendimu500 yil etrapida iken.

Qimmetlik tash- échish - bulash‏- buzulush

Nöwette xotendin tépilghan ésil tashlarning türi 72 xilgha, buning ichide qash téshining turila 44xilgha yétidu.

Uyghur élining yer bayliqlirigha da'ir istatistikisida körsitilishiche, xoten teweside échilghan her qaysi qanunluq qash téshi qézish kanliri yilda texminen 280 tonna qash téshi qéziwatqan bolup, 75%i süzük aq qash téshi, qash téshining az bir qismi yerlik xelq igilikide bolsimu emma köp qismi xitay ölkilirige toshulidu.

Gerche xoten qash téshining türi köp, süpiti ela bolsimu emma yenila uning zapas miqdari cheklik elwette. Emma bu qimmetlik tashlar yillardin buyan, qalaymiqan qazghuchi qoshunlarning bulang -talang qilishigha uchrap kelmekte. Ikki yil burun xotendiki qash téshi eng köp chiqidighan ikki derya bolghan yorungqash hemde qariqash deryalirida qalaymiqan kan qézishni cheklesh heqqide belgilimiler élan qilin'ghan idi. Epsus bu deryalargha qash téshini qalaymiqan qézish yenila dawam etmekte.

Shinxu'a torining düshenbe bergen xewirige asaslan'ghanda nöwette yorungqash deryasining yuqirqi éqimida 200mingche adem 2000yer qézish kirani bilen herket qiliwatqan bolup, ularning qalaymiqan qézish herikiti jeryanida, deryaning ikki qénida nechche kilométirgha sozulghan, on nechche métir chongqurluqtiki azgallar peyda bolghan hem buning bilen derya wadisida kelkün apetliri yüz bergen.

Xoten sheherlik saqchi idarisidin ziyaritimizni qobul qilghan bir saqchi, nöwette qash téshini qalaymiqan qazghuchilarning keltürüp chiqarghan ékologiyilik buzghunchiliqliri sewebidin hetta tash yol qurulushimu éghir weyranchiliqqa uchrighanliqini éytti.

Qash téshi göherler ichidiki göherge aylanmaqta

Qash téshi qimmet bahaliq tash bolup eng süpetlklirining bahasi nechche milyon yü'en'ge baridu. 1990Yillarda birinchi derijilik qash téshi rodisining her kélosining bahasi 300- yü'endin 350 yü'en'giche bolghan bolsa, nöwette 100ming yü'enning üstige chiqqan bolup on nechche yil jeryanidila qash téshi bahasi nechche on hesse qatlan'ghan. Xoten qash téshi baziridin igilishimizche, bir yilgha yéqin waqit ichide qash téshining bahasi téximu téz örligen bolup, qash téshi sodisi bilen shughullinip kéliwatqaliqigha yigirme nechche yil bolghan bir Uyghur sodigerning bildürüshige qarighanda, qash téshining örlishi, qash téshi zapisining azlap ketkini bilen munasiwetlik iken.

Qash téshini qézish mezgili adette pesilge qarap besh ayche bolup hazir del qash téshi qézish mezgilining yuquri basquchi. Béyjing unwéstitining qimmetlik tash yaqutlarni bahalash mutexessisi wang ning shinxu'a agéntliqi muxbirigha bildürüshiche, eger xoten qash téshi bayliqlirini qalaymiqan qézish heriketliri mushundaq dawamlashsa, besh alte yildin kéyin xoten qash téshi pütünley qurup kétidiken. (Gülchéhre)