Qazaq mektepliri taqalmaqta

• Muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

21-Esir türkiye institutining tor bétining 11-chésladiki xewiride xitay pütün qazaq mekteplirini taqimaqta, témiliq bir xewer élan qilindi. Xewerde, qazaqistanning dunyagha dangliq yazghuchisi, shundaqla qazaqistan parlamént ezasi bolghan muxtar shaxanow parlaméntta qilghan sözide xitaydiki qazaq mekteplirining taqilishqa bashlighanliqini éytti, dep yézilghan.

Xitaydiki qazaq mektepliri xitay mekteplirige özgertildi

Xewerde mundaq dep yézilghan: "muxtar shaxanow xitayda hazir 2 milyon qazaqning yashawatqanliqini, bularning hazir ana wetini bolghan qazaqistan'gha qaytishni xalaydighanliqini dédi. Ularni qazaqistan'gha kétishke mejbur qiliwatqan seweblerning biri xitaydiki qazaq mekteplirining taqilishqa bashlighanliqi iken. Muxtar shaxanow sözide, xitay hem sirtta hem ichide siyasiy üstünlük we bésimni asas qilghan bir siyaset élip barmaqta. Xitaydiki qazaq mektepliri xitay mekteplirige özgertilip qazaq tili peqetla bir ders süpitide oqutulushqa bashlandi. Buningdin qarighanda 15-20 yil ichide qazaq yashliri xitayliship kétidu, ” dégen.

Bu xewerde yene mundaq dep yézilghan: “ Bügün xitayda yashawatqan bu qazaqlar 1930- yillarda sowét ittipaqi yürgüzgen we netijide 3 milyon qazaqning ölüshige sewepchi bolghan ach qoyush' siyasitining netijiside ana yurtini tashlashqa mejbur bolghan qazaqlarning ewladliridur. Qazaqistanning sirtidiki qazaqlarning yurtigha qaytishini xalaydighanliqini bildürgen muxtar shaxanow, burun qazaqistanning xitaydiki qazaqlarning ishlirigha köngül bölgenlikini, emma kéyin xitay teyyarlighan bir shertnamige qol qoyghanliqini, buning bilen u yerdiki qazaqlargha yardem qilishning xitayning ichki ishlirigha arilashqanliq bolup hésablinishqa bashlighanliqini éytip: 'mundaqche éytqanda, xitay u yerdiki qazaq qérindashlirimizni pishurup yésimu qazaqistan xitayning ichki ishlirigha arilishalmaydu," dégen.

“ Ularni qazaqistan'gha köchürüp ekilish kérek ”

Murat shaxanow buning amalining peqetla bir ikenlikini yeni ularni qazaqistan'gha köchürüp ekilish ikenlikini éytqan. Emma buningda qiyinchiliqlarning barliqini, chünki qazaqistanda parixorluqning intayin éghirlap ketkenlikini, özlirige muhajir oqughuchilardin kelgen bir xetni örnek qilip turup mundaq dégen muxtar shaxanow : "xitaydin kelgen qazaq oqughuchilar buyerde olturush ijazetnamisi almaqchi bolghanda ulardin 100-500 dollarghiche pul telep qilin'ghan. Bu xil ishlar intayin omumliship ketken bolup, bu köchmen bolup kelgen qandashlirimizgha türlük naheqchiliklerge uchrimaqta, dégen we munasiwetlik ministirge chaqiriq qilghan. U yene, ehwal mushundaq bolghachqa xitaydin kelgen nurghun qazaqlarning tekrar xitaygha qaytip ketkenlikini éytqan we rusiye chéghida hel qilghan bu mesilini özimiz bir qérindash turuqluq hel qilalmaywatimiz," dégen.

Bu maqale élan qilin'ghandin kéyin türkiyidiki qazaqlar arisida ghulghula peyda qildi. Hemmige melum, türkiyide Uyghur diyaridin köchmen bolup kélip olturaqliship qalghan qazaqlarning sanimu az emes. Xitayning bu siyasitige türkiyide yashawatqan qazaq ammiwi teshkilatliri we qazaqlar qandaq qaraydu. Bu heqte köz qarishini élish üchün ular bilen söhbet élip barduq.

Biz sherqiy türkistan köchmenler jem'iyitining sékritari yaqup ependimge téléfon qilduq. U bir qazaq bolush süpiti bilen xitayning bu xil siyasitini eyibleydighanliqini, herxil yollar bilen xitaylarning bu xil siyasitige bolghan naraziliqini anglitishqa dawam qilidighanliqini éytip mundaq dédi : "biz buni eyibleymiz. Sherqiy türkistandiki Uyghurlar bolsun, qazaqlar bolsun, qirghizlar bolsun hemmisige élip bériliwatqan assimilyatsiye siyasitige biz qarshi. Bir milletning tiligha, dinigha, örp - adetlirige arilashsa bolamdu? biz pütün yighinlarda, maqalilerde, muxbirlarni kütüwélish yighinlirida bu mesilini otturigha qoyimiz."

"Til bolghanda xelq bolidu, xelq bolghanda dölet bolidu"

Pelsepe doktori bolghan nurgül xanim xitayning qazaq mekteplirini taqiwétishidiki sewebning qazaqlarni xitaylashturush siyasitining bir parchisi ikenlikini éytip mundaq dédi: " til, bir milletning bar bolushidiki eng muhim amillardin biri. Til bolghanda xelq bolidu, xelq bolghanda dölet bolidu. Shunga bir tilni yoqutiwetse u xelqmu yoq bolup kétidu. Men xitaylar qazaqlarni assimilyatsiye qilish üchün qazaqche mekteplerni taqawatidu, dep oylaymen. Qazaqistan parlamént ezasi muxtar shaxanowning qazaq parlaméntida bu mesilini otturigha qoyushi bizge oxshash chet' elde yashawatqan qazaqlar üchün intayin muhim. Qazaqistan jumhuriyiti, chet' ellerde yashawatqan qazaqlar we pütün türkiy milletler xitayning sherqiy türkistanda élip bériwatqan bu xil siyasetlirige qarshi naraziliqlirini derhal bildürüshi kérek, dep oylaymen." (Erkin tarim)