Qazaqistan rus yéziqini tashliwatmekchi
2006.11.01
Yawro-asiya chong quruqluqidiki chong döletlerning biri hésablinidighan qazaqistan nöwette, yéziq islahati dolqunigha duch kelmekte, qazaqistan agéntliqlirining uchuridin qarighanda, yéqinda prézidént nursultan nazarbayéw hökümet organlirigha silawyan yéziqini emeldin qaldurush, qazaq tilini barliq puqralarni birleshtürüshning simwoli qilish heqqide teklipler bergen.
Nazarbayéw yene puqralarni in'gliz tilini chongqur öginishke chaqirghan bolup, uning bu sözi qazaqistan ziyaliyliri we puqraliri arisida hazir qolliniwatqan slawyan yéziqidin waz kéchip, latin yéziqini qollinish heqqidiki bes munazirilirige seweb bolghan.
Til musteqilliqi 15 yildin buyanqi talash-tartish üstidiki mesile
Sowét ittipaqining yimirilishi bilen her qaysi jumhuriyetler özlirining siyasiy jehettiki musteqilliqighe ériship, igilik hoquqluq döletlerge aylinish bilen bir waqitta yene rus tilining iskenjisidin qutulush yolini izdeshti.net'Ijide, aldi bilen moldawiye, azerbeyjan, türkmenistan,arqidin özbékistan rus tilining dölet tililiq salahiyitini yoqitip, yerlik milliy tilni dölet tili qilip békiti shuning bilen bir waqitta yene slawyan yéziqini emeldin qaldurup, uning ornigha latin yéziqini dessetti.
Ottura asiyadiki qazaqistan, qirghizistan we tajikistan hazirghiche silawyan yéziqini saqlap qalghan bolup, buning ichide qazaqistanning ehwali bashqichirektur. Bu dölettiki rus ahalisining köplüki hetta bezi jaylarda ruslarning nopus jehette mutleq üstünlükni igilishi sewebidin qazaqistan hökümiti qazaq tilini dölet tili qilsimu, biraq rus tilining ornigha yenila ehmiyet bérishni dawamlashturdi. Rus tili bu dölette siyasiy, medeniyet, iqtisad qatarliq hemme sahelerde xuddi sowét ittipaqi mezgilige oxshashla rol oynap kéliwerdi.
Qazaqistanning iqtisadiy tereqqiyatining éshishi bolupmu, uning énérgiye jehettiki üstünlüki bu döletning xelq'araliq tesirini ashurush bilen uning xelq'araliq alaqisimu üzlüksiz türde kéngeymekte. Mana mushundaq ehwal astida prézidént nazarbayéw slawyan yéziqini tashlash teklipini özi meydan'gha chiqardi.
Qazaqistan penler akadémiyisining sulaymanop namidiki sherqshunasliq inistitutining yétekchi ilmiy xadimi, tilshunas doktur dilinur qasimowa qazaqistanda latinlishishning hazir kün tertipke kirgenlikini körsetti.
Nazarbayéw qazaq tilining rolini ashurushqa ehmiyet bergenliki üchün u özining her qétimliq prézidéntliq wezipisini tapshuruwalghinida, alahide teshkillen'gen qazaq tili imtihan élish komissiyesige imtihan bergen. U, bu arqiliq hökümet béshining qazaq tilini bilishining shert ikenlikini körsetmekchi bolghan. Biraq, doktor dilinur qasimowaning éytishiche, qazaqistan hökümiti héchqachan bashqa milletlerning tilini chetke qeqish we yaki qazaq tilini hemmining üstige dessitish, ishqa orunlishishta qazaq tilini shert qilishni ashkara otturigha qoymighan.
Yéziq islahati sowét ittipaqida köp qétim yüz bergen
Dilinur qasimowaning éytishiche, sowét ittipaqining deslepki mezgilide musulman milletlerning hemmisi ereb yéziqini qollan'ghan bolsa, 20-yillarning bashliridin étibaren moskwaning buyruqi boyiche latinlashturulghan. Hetta, sowét Uyghurlirimu 1927-yilidin 1947 - yilighiche latin yéziqi qollan'ghan.
30- 40-Yillarda birdek halda silawyanlashturulghan. Emma, sowet ittipaqidiki gruzinlar we ermenler silawyan yéziqini qobul qilmay, özlirining tarixiy yéziqini saqlap qalghan. Baltiq boyidiki üch jumhuriyetmu latin yéziqini saqlap qalghan bolup, bashqa 10 jumhuriyet pütünley silawyan yéziqi ishletken. Qisqisi, sowét ittipaqidiki til yéziq islahati eyni waqittiki ichki-tashqi weziyet bilen biwasite munasiwetlik idi.
Sowét ittipaqi yimirilgende qazaqistandiki qazaqlar, Uyghurlar ichide silawyanchini tashlap, ereb yéziqi we yaki latin yéziqini tallash heqqide bes –munazire bolghan. Hökümet teripidin 300 ming etrapida dep élan qilin'ghan qazaqistan Uyghurliri Uyghur élidiki Uyghurlarning yéziqi bilen oxshash yéziq ishlitish pikirlirini otturigha chiqarghan bolsimu, lékin qarshiliqlargha duch kelgen idi. Tilshunas dilinur qasimowaning éytishiche, bu mumkin emes ish, buninggha Uyghurlarning ehwali hem siyasiy jehettinmu mumkin emes.
Analizlardin qarighanda, rusiyining yéqindin buyan ottura asiyadiki tesirini qaytidin tikleshke tirishishi, ottura asiya memliketlirining rusiye bilen iqtisadiy, siyasiy jehettin qoyuq munasiwet ornitishi bu jumhuriyet puqralirining 90-yillarning bashlirida peyda bolghan rus tili we rus tesirini siqip chiqirish xahishliri biraz pesiyip, bu mesilige mötidil mu'amile tutuluwatqanliqi bildürülmekte. Biraq, nazarbayéw qazaqistanning gherb bilen bolghan munasiwetlirining küchiyishige egiship, rus yéziqini tashliwétish yolini tutqan. (Ümidwar)
Munasiwetlik maqalilar
- Nazarbayéw amérika ziyaritini bashlidi
- Qazaqistan padishahliq dölet bolamdu?
- Qazaqistan prézidénti amérikini ziyaret qilmaqchi
- Sersanbayéfning ölümi qazaqistanda siyasi boran - chapqun chiqardi
- Nursultan nazarbayéf prézidéntliqqa qesem berdi
- Nursultan nazarbayéf qesemyad murasimi ötküzdi
- Qazaqistandiki prézidént saylamning netijisi dawamliq tenqitke uchrimaqta
- Xelq'ara teshkilatlar, qazaqistandiki saylamning ölchemge yetmigenlikini otturigha qoymaqta
- Qazaqistandiki saylam netijisi heqqide Uyghurlarning hés qilghanliri