Rusiyilik Uyghurshunas dimitriy wasiliyéfning qedimqi Uyghur medeniyiti heqqide éytqanliri

2007-09-14

u0914-nebijan.mp3

Rusiyining ataqliq Uyghurshunasi, rusiye penler akadémiyisi sherqshunasliq inistituti sherq tarixi tetqiqat bölümining bashliqi dimitriy wasiliyéf özining qedimki türk we Uyghur yéziqi yadigarliqlirini öz ichige alghan qedimki Uyghur medeniyiti heqqidiki yéngi köz qarashlirini otturigha qoyghan. Photo RFA

Enqerede ötküzülgen 38-qétimliq asiya we shimaliy afriqa ilmiy muhakime yighini jeryanida rusiyining ataqliq Uyghurshunasi, rusiye penler akadémiyisi sherqshunasliq inistituti sherq tarixi tetqiqat bölümining bashliqi dimitriy wasiliyéf özining qedimki türk we Uyghur yéziqi yadigarliqlirini öz ichige alghan qedimki Uyghur medeniyiti heqqidiki yéngi köz qarashlirini otturigha qoydi.

Proféssor wasiliyéf erkin asiya radi'osining enqere shöbisini mexsus ziyaret qilghanda özining tuwa jumhuriyitidiki qedimki Uyghur shehirini eslige keltürüsh qurulushigha qatnishish we qedimki Uyghur orxun dewrini tetqiq qilish ehwalliri heqqide sözlep berdi.

Tuwada 16 qedimiy Uyghur shehiri saqlinip qalghan

Dimitriy wasiliyéfning éytishiche, rusiye hökümiti meblegh ajritip, tuwa jumhuriyitidiki tére-xol kölige jaylashqan qedimki Uyghur "por-bajin" qel'esini eslige keltürüsh qurulushini bashlighan, mezkur qel'eni tekshürüsh üchün chong kölemlik bir arxé'ologiye etriti teshkillep, omumyüzlük tekshürüsh élip barghan. Buninggha moskwa we tuwa jumhuriyitining alimliri, oqutquchi - oqughuchiliri ishtirak qilghan. Dimitriy wasiliyéf mundaq dédi:" -8esirde Uyghurlar jenubiy sibiriyige kirishke bashlidi. Bu waqitta qedimiy Uyghur qaghanliqi döliti quruldi. Uyghurlar u waqitta shimalgha qarap yürüsh qilip, hazirqi tuwa jumhuriyitining tupraqlirigha kelgen. Shunga hazir sibiriyining jenubida qedimiy Uyghurlargha a'it heykellerni we buninggha oxshash nurghun nersilerni uchratqili bolidu. Mesilen, hazirqi tuwa jumhuriyitide 16 Uyghur qel'esi saqlinip qalghan. Bu qel'elerning ichide eng diqqet tartidighini por - bajin qel'esi yeni patqaqliq qel'edur. Bu qel'e déngiz yüzidin 2300 métir égizliktiki iptida'iy ormanliq ichige jaylashqan kölning ottursigha bina qilin'ghan."

Uning éytishiche, qedimki Uyghur qel'esi tuwaning sherqiy jenubidiki tére-xol kölining otturisigha jaylashqan bolup, kengliki 211 métir, uzunluqi 240 métir kélidu. Qel'e sépili we bashqa xarabilar bir az yaxshi saqlinip qalghan.

Uyghur shehirini eslige keltürüshke rusiye meblegh salghan

Wasiliyéf bu qel'ening 8-esirdin 9-esirgiche höküm sürgen Uyghur qaghanliqigha tewe, orxun Uyghur qaghanliqining qurghuchisi moyunchur teripidin texminen 746- 759-yilliri etrapida qurulghanliqini, qirghizlar bilen bolghan urush netijiside köydürüwétilgen bolushi mumkinlikini perez qilghili bolidighanliqini otturigha qoyup mundaq dédi:"bu yildin étibaren u yerde hökümetning himayisi we yardimi bilen chong bir tetqiqat guruppisi ishlewatidu. Ularning köpinchisi arxé'ologlar. Bu qézip tekshürüsh ishini teklip qilghan kishi bolsa bizning dölet ministirimiz sérgiy showgu. U kishi tuwaliq bolghachqa özlirige a'it nersilerni qoghdap qélish üchün pütün tedbirlerni élishqa tirishiwatidu."

Dimitriy wasiliyéf rusiye hökümiti teripidin tüzülgen qedimki Uyghur shehirini eslige keltürüsh fondi jem'iyitining mu'awin re'isi bolup, bu qurulushqa bashtin axiri rehberlik qilishqa hem tetqiqatqa qatnashti. Uning bildürüshiche , bu qel'elerni eslige keltürüsh xizmitige rusiye dölet bashliqi putinmu intayin ehmiyet bériwatqan bolup, u bu heqte mundaq dédi: "8- ayda bizning jumhur re'isimiz putin bizni ziyaret qildi. U yerdiki tetqiqatchilar bilen söhbet élip bardi. Monako jumhuriyitining re'isimu keldi. Uning sirtida rusiyidiki ministirlar we parlamént ezaliri alahide qiziqip bu qézish élip bériliwatqan yerge kélip bizni ziyaret qilip, bu ishqa alahide ehmiyet bériwatidu."

Proféssor dimitriy wasiliyéf moyunchur qaghanning mezkur shehiri eslige keltürülgendin kéyin rusiyide Uyghur medenityige qiziqish dolquni qozghilidighanliqini, hazir köpligen siyasiyonlarning Uyghur medeniyitini biliwatqanliqini tekitlidi.

Wasiliyéf kim ?

60 Yashliq proféssor doktor dmitriy wasiliyéf köpligen kitablarning aptoridur. U qedimki Uyghur we türk tili buyiche xelq'ara türkologiye sahesige tonulghan alim bolush bilen birge türkiye ata türk mukapatining érishkuchisi bolghan . Hazir rusiye sherqshunaslar jem'iyitining mu'awin re'isilik wezipisini ötimekte. U bu qétimqi 38- qétimliq asiya-shimaliy afriqa ilmiy muhakime yighini teshkiliy komitétining rusiye tereptin teyinlen'gen rehbiriy ezasidur.

Wasiliyéf yéqinda yene , tuwa we xakasiye qatarliq jaylardin 9 parche qedimki Uyghur qaghanliqi dewrige a'it tash pütüklerni tapqan bolup, u pat yéqinda bularni oqup chiqip, ilim sahesige élan qilmaqchi iken. (Ümidwar)