Хитай өлкилиригә ишләмчиликкә йөткиливатқан уйғур қизларниң қануний һәқ ‏- һоқуқиға ким капаләтлик қилиду?

• Мухбиримиз гүлчеһрәниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Хитай һөкүмитиниң уйғур ели йеза ешинча әмгәк күчлирини ишқа орунлаштуруш баһанисида елип бериватқан уйғур қизлирини түркүмләп хитай өлкилиригә йөткәш җәрянида келип чиқиватқан қизларни мәҗбурий елип меңиш, барған завутларда експилататсийә қилиш , харлашқа охшаш сәлбий һадисиләр,түрлүк учур вастилири арқилиқ паш болушқа башлиғандин буян, хитайниң мәзкур ишқа орунлаштуруш баһанисида уйғур қизлирини хитайға йөткәш һәрикитиниң әсли мәқсиди һәққидә уйғурларда соал һәм күчлүк инкаслар пәйда болушқа башлиди . Нурғун уйғурчә тор бәтләрдә бу һәқтә мулаһизиләр болмақта.

Буниң билән бир пәйттә хитайниң тәшвиқат вастилириму " бурун партийә ‏- һөкүмәт кадирлири деһқанларға хизмәт ишлигән болса нөвәттә деһқанлар кадирларни издәп қизлирини хитай өлкилиригә ишләмчиликкә әвәтишни тәләп қилмақта " дегәндәк.... Тәтүр тәшвиқатини күчәйтмәктә. Шундақла хитайниң бу хил уйғур қизлирини хитайға йөткәш сиясити йәнә тохтавсиз давам қилмақта.

Уйғур йезилиридики һәр бир аилидин бирни йөткәш?

Хитай һөкүмити уйғур елидики йеза ешинча әмгәк күчлирини ишқа орунлаштуруш баһанисида уйғур яшлирини, уйғур қизлирини йөткәш һәрикитини 2004 - йили2 - айдин башлап үзлүксиз давам әткүзмәктә. Тәңритағ тор бетиниң хәвиридин ашкарилинишичә, пәқәт қәшқәрниң кона шәһәр наһийисидинла хитай өлкилиригә ишләмчиликкә йөткәлгәнләр 194миң адәм қетимға йәткән. Әлвәттә буниң көп қисмини18 - яштин 25 яшқичә болған уйғур қизлири игиләйду.

2007 - Йилиниң биринчи пәслидила уйғур елидин хитайға йөткәлгән ишләмчиләр 100миңдин ашқан. Нөвәттә қәшқәр , хотән, ақсу һәмдә қизилсуда йәрлик даириләр" бир аилидин аз болғанда бирни маңғузуш "дегән сиясәт буйичә иш тутуватқан болуп ,гәрчә хитайниң бу сияситигә майил болуп ихтиярлиқи билән хитай өлкилиридики завутларға барғанлар болсиму, игилигән мәлуматлиримизға асасланғанда , бәзи йезиларда йәрлик кадирлар һөкүмәтниң чүшүрүп бәргән санини тошқузуш үчүн , җәриманә қоюш, һашарға һайдаш, той хети бәрмәслик арқилиқ деһқанларни қизлирини ишләмчиликкә әвәтишкә мәҗбурлаш вастилириниму қолланған.

Уйғур елиниң җәнубини асас қилип йезилардин хитай өлкилиригә апирилған уйғур қизлириниң бәзилири гәрчә хитайниң тәшвиқатидикидәк барған җайида пул тепип техника өгинип , хитай шәһәрлиридики иш вә турмушидин рази болуватқан болсиму, әмма бу нисбий һаләт болуп, илгири елан қилинған мунасивәтлик, испатлиқ мәлуматлиримизда аңлитилғандәк ,уйғур қизларниң хитай завутлириға мәҗбурий апирилғанлиқи, бармиғанларниң ата ‏- анилириниң һашарға , җәриманә төләшкә мәҗбур болғанлиқи, 18 яшқа тошмиған қизларниңму ишчилиққа селинғанлиқи ,хитай завутлириниң тохтамға әмәл қилмай вақтида мааш бәрмәй, қизларни хорлиғанлиқи , әзгәнлики , артуқ ишлитип әмгәк һәққини бәрмигәнлики шуниңдәк , әркинлики пүтүнләй боғулуп, инсани һәқ ‏- һоқоқлириму дәхли тәрузгә учриғанлиқи һәтта нарази болуп қайтип кәлгәнләрниң еғир җәриманә һәм җазаға учриғанлиқи ,бәзилириниң һөддигәрләрниң таяқ думбалириғиму учриғанлиқи һәққидики учур һәм мәлуматларму хитай тәшвиқатиниң сахтилиқини испатлап турупту.

Чәтәлдики уйғур тәшкилатлири вә кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң тиришчанлиқи билән нөвәттә бу мәсилә хәлқаралиқ кишилик һоқуқ, әмгәк һоқуқини қоғдаш орунлириниңму көңүл бөлүшигә еришмәктә. Болупму бу мәсилидә қорамиға йәтмигән уйғур қизларни әмгәккә селиш, мәҗбурий ишлитиш, артуқ ишлитиш, әмгәк һәққини вақтида бәрмәслик һәмдә бәзиләрниң инкас қилғинидәк җинсий җәһәттин хорлуққа учраш мәсилилири диққәтни тартмақта.

Уйғурларниң наразилиқиға қарши тәтүр тәшвиқат

Нөвәттә уйғурлар арисидиму хитайниң мәзкур сияситигә қарши пикирләр һәмдә наразилиқлар күчәймәктә . Мушундақ бир пәйттә хитай даирилири барлиқ тәшвиқат вастилирини ишқа селип , уйғур елидин йеза ешинча әмгәк күчлирини хитай өлкилиригә йөткәш сияситиниң интайин тоғрилиқи, яхши үнүм бериватқанлиқи һәққидә ясалма ахбаратларни, тәшвиқатларни тарқатмақта , уйғур аптоном районлуқ партком тәшвиқат бөлүминиң башқурушидики тәңритағ тор бетидә хитай өлкилиригә йөткәлгән уйғур қизлириниң әһвали һәққидә мәхсус тәшвиқат сәһиписи ечилди.

Униңда йеқинда елан қилинған мақалиләрдә йәнила ишләмчиликкә барған уйғур қизларниң бәхтлик һалити тәсвирләнгән , һечқачан уларниң наразилиқи яки пикир ‏- тәләплири тилға елинмиған. Һәтта уйғур қизлириниң хитайға ишләмчиликкә мәҗбурий һалда йөткиливатқанлиқи интайин омумийүзлүк әһвал болсиму, әмма әксичә "илгири йеза ‏- наһийә кадирлири деһқанларға қизлирини хитай өлкилиригә ишләмчиликкә әвәтиш тоғрилиқ идийиви хизмәт ишлигән болса , һазир әксичә деһқанлар өзликидин даириләрни издәп пәрзәнтлирини ишләмчиликкә елишни тәләп қилмақта " дегәндәк тәтүр тәшвиқатларни елип бармақта.

Инкасларға асасланғанда ,гәрчә хитай өлкилиригә ишләмчиликкә барған қизларниң арисида хорлуққа чидимай миң бир мушәққәтләр билән қечип кәлгәнләр болсиму, әмма уларниң һәқ ‏- һоқуқлири һөкүмәт яки қанун тәрипидин қоғдалмиғандин сирт, улар аилиси билән тәң һөкүмәт сияситигә қарши чиққан , тохтамға бой сунмиған дегәндәк бәтнамлар билән техиму қаттиқ җаза һәм хорлуққа учримақта икән .

Тохтамға ким хилаплиқ қилмақта?

Йәкән качуң йезисиниң исмини ашкарилашни халимиған бир хитай кадириниң соаллиримизға бәргән җаваблиридин хитай даирилириниң хитай өлкилиригә ишләмчиликкә әвәткән уйғур қизларниң һәқ ‏- һоқуқи мәсилисигә қайси дәриҗидә мәсулийәтсизлик билән муамилә қиливатқанлиқи ашкара болди.

‏-Сиз качуң йезисиниң рәһбири кадириму?

- Шундақ , сиз нәдин?

‏- Мән әркин асия радиоси мухбири, нөвәттә бу йезидинму уйғур қизлар хитай өлкилиригә ишләмчиликкә йөткиливетипту.Лекин аңлисақ бәзи қизлар барған завутлардин қечип кәпту ? әсли улар мәҗбурий апирилған икән. Бу һәқтә чүшәнчә берәләмсиз?

‏- Бу тоғра гәп әмәс , һәммиси ихтиярлиқи билән тохтамлишип барған .

-Тохтамлашқини рас ,әмма силәрниң бәзи кәнттин қизларни ишләмчиликкә алған завутлар, тохтамға әмәл қилмай, нәччә айғичә мааш бәрмәй қизларни һәр җәһәттин қийинчилиқ һәм бесимларға дучар қилғачқа улар қечип кәпту . Әмма кәнт кадирлири уларниң һалиға йәтмәй әксичә уларға техиму бесим қилип қайтип кетишкә зорлапту, җәриманә төләткүзипту . Һәтта ата ‏- анилириниму һашарға әвәтипту . Буни қандақ чүшиниш керәк?

‏- Улар тохтамға әмәл қилмиғандин кейин әлвәттә тохтам буйичә җазалиниш керәк . Деһқанларниң һашарға бериши мәҗбурийәт, тохтам буйичә қизлирини әвәткәнләрниң һашаси бикар қилиниду, әмма улар тохтамға әмәл қилмиғандин кейин әлвәттә тохтам буйичә төләм төлиши , һашасини түгитиши керәк.

‏- Ундақта бу қизларни ишләткән завутлар тохтамға әмәл қилмиған болсичу?

‏- Бизниң билишимизчә , завутлар тохтам буйичә иш қиливатиду, қайтип кәлгәнләрниң он миң йүән әтрапидики маашини кәйнидин ата ‏-анисиға әвәтип бәргән. Бу ишчилар тохтамға әмәл қилмиған , иш түзүмигә бой сунмиған, вәзиписини өлчәмгә лайиқ тамамлимиған, иштин қачқан, сүпәтсиз мәһсулатларни ишлигән , мушуниңға охшаш тохтамға хилаплиқ қилғандин кейин мааши тутуп қелиниду ,җазалиниши һәқлиқ.

- Бәзи мәлуматларға қариғанда һәтта 15, 16 яшлардики қизларму әвәтилипту шундақму?

‏- яқ яқ , 18 яшқа йәтмигәнләрни әвәтмидуқ, 9 йиллиқ маарипни тамамлиғандин кейин 18 яшқа киргәнләрни әвәтиватимиз. Уларниң ичкиридики әһвали һәққидә мәхсус телевизийә программилирини ишләп күндә телевизорда бериватимиз, улар наһайити яхши туруватиду.

- Лекин бәзи инкасларға қариғанда , бу тәшвиқатлар һәммиси ясалма икән, әмәлий әһвали ундақ әмәс икәнғу?

- Биз буниң растлиқини испатлаш үчүн шуңа ата ‏- аниларни ичкиригә зиярәткә тәшкиллимәкчи . Улар завутларда балилириниң қандақ туруватқанлиқини өз көзи билән көрүп кәлмәкчи.

-Аңлисақ қизларни ишләмчиликкә таллиғанда яш болуш, той қилмиған болуш дегәндәк шәртләрдин башқа, чирай шәклигиму тәләпләр қоюлупту . Бу немә үчүн?

‏- ялған гәп , биз пәқәт 18 яштин юқири болуш , тени сағлам болуш дегән шәртнила қойдуқ, чирайиға шәрт қоймидуқ.

Бу кадир ахирқи соаллиримизға җаваб беришкә тәхир қилмастинла телефонни қоювәтти. Демәк , йәрлик кадирларниң муамилисидин көрүнүп туруптики , ишләмчиликкә барған уйғур қизлар хитай завутлирида мәйли қандақла тәрәптин зиянға учрисун , нарази болсун юртлириға қайтип кәлгән тәқдирдиму ,нәтиҗә бирла, қайта җазалиниш яки техиму зор бесимға учраш.

Чүнки уларни ишқа орунлаштурушқа мәсул болған кадирлар йәнила уйғурларниң мәнпәәтини әмәс бәлки тохтамдики қарши тәрәп болған хитай завутлириниң мәнпәәтини қоғдимақта . Ундақта бу миңлап, он миңлап хитайға йөткиливатқан уйғур қизлириниң һоқуқ мәнпәәтигә ким капаләтлик қилиду? (гүлчеһрә)