Amérika dölet mejliside xitaydiki qorallarning tarqilishi heqqide ispat bérish yighini ötküzüldi

• Muxbirimiz peridening bu heqtiki programmisi
• Download story audio

2005-Yili 22-fébral küni, amérika prézidénti bush nato yighinidin kéyinki muxbirlarni kütüwélish yighinida, xitaygha qaratqan qoral cheklimisining bikar qilinishidin endishe qilidighanliqini bildürgen édi. AFP

Amérika-xitay iqtisadiy we bixeterlik tekshürüsh komitétining ezasi karolin barsoloméw (Carolyn Bartholomew) yighinda, keng kölemde yoqitish xaraktérlik qorallarning tarqilishining pütün dunyaning bixeterlikige tesir körsitidighanliqini tekitlep, "eger xitay hökümiti xelq'ara ishlirida bashqa döletlerning hörmitige érishishni xalisa, u chaghda ular choqum keng kölemde yoqitish xaraktérlik qorallarning tarqilishini cheklishi kérek" dep bildürdi. U yene mundaq dédi:

" Hazirqidek, amérika we bashqa döletler küchining bariche, keng kölemde yoqitish xaraktérlik qorallarning tarqilishigha chétilip qalghan her qandaq xadim, soda we intérnét torlirini tekshürüp éniqlawatqan mezgilde, xitay shirketliri keng kölemde yoqitish xaraktérlik qorallarni tereqqiy qildurushta ishlitilidighan téxnikilarni, iran'gha oxshash döletlerge hedep ékisport qiliwatidu. Shundaqla xitayning mexsus intérnét torini küzitidighan 30 mingdin oshuq xadimi bar turuqluq, hökümetning qoral sétish heriketliri bilen shoghulliniwatqan bu bir nechche shirketni kontrol qilishqa amalsiz ikenlikini bildüriwatidu. Emma bu shirket bashliqlirining da'im xitay hökümitining yuqiri derijilik emeldarliri bilen qoyuq munasiwiti bar".

Amérika hökümiti xitay shirketlirini köp qétim jazalighan

Amérika tashqi ishlar ministirliqining qoral-yaraqlarni kontrol qilish ishlirigha mes'ul yardemchi ministiri stiwin réydméykér (Stephen G. Rademaker) , xitaydiki qoral sétish ishliri bilen shughulliniwatqan shirketler heqqide toxtilip mundaq dédi:

"Xitayning shimaliy sana'et shirkiti iran'gha aktipliq bilen keng kölemde yoqitish xaraktérlik qorallarni ékisport qiliwatidu. Bu shirket amérika hökümiti teripidin 5 qétim jazalan'ghan. Shundaqla biz yene, xitayning nazuk méxanizim import-ékisport shirkiti we zibo ximiye-sana'et shirketlirining qorallarni tarqitish herikitige qarita xitay hökümitige köp qétim naraziliq bildürgen. Emma xitay hökümiti bu shirketlerge héchqandaq tedbir qollanmidi. Bu bizning, xitayni ünümlük chare qollinishqa dewet qilish üchün téximu köp xizmet qilishimiz kéreklikini körsitidu".

Qoral tarqitish bilen shoghulluniwatqan bash shirketler yenila xitayda

Washin'gtondiki wiskansén yadro-qorallirini kontrol qilish programmisining dériktori geriy milxolin (Gary Milhollin) yighinda özgiche pikir otturigha qoyup, amérika hökümitining nöwette jaza qolliniwatqan shirketlerning peqet keng kölemde yoqitish xaraktérlik qorallarni tarqitiwatqan xitay shirketlirining tarmaq shirketliri ikenlikini, shundaqla bash shirketler xitayda bolup, ularning amérika bilen biwaste soda alaqisi bolmighachqa, amérika tarmaq shirketlerge yürgüziwatqan jazaning héchqanche chong ünümi bolmaywatqanliqini bildürdi. U yene bu xil siyasetning özgertilishi kéreklikini eskertip mundaq dédi:

Xitayning shimaliy sana'et shirkiti iran'gha aktipliq bilen keng kölemde yoqitish xaraktérlik qorallarni ékisport qiliwatidu.

"Xitayning shimaliy sana'et shirkiti, xitayning shimaliy sana'et goruhigha qarashliq. Emma bu goruh ezeldin jazagha tartilip baqqini yoq. Bu goruhning buningdin bashqa yene 8 tarmaq shirkiti bar. Eger biz bu shimaliy sana'et goruhigha jaza bersek, u chaghda buning qatarida xitaydiki nurghun tarmaq shirketlermu jazalinidu".

Mezkur ispat bérish yighinida yene, xitayning shimaliy koriye yadro kirizisidiki roli mesilisimu muzakire qilin'ghan bolup, amérika pénsélwéyniya shitatining dölet mejlisi ezasi kért wéldon , xitayning shimaliy koriyidiki rolining chongliqini hemde koriye arilining yadrosizlishishimu xitayning menpe'etige uyghun kélidighanliqini, emma amérika wekilliri her qétim shimaliy koriye mesilisini muzakirilishish üchün xitaygha barghinida, xitay hökümitining da'im teywen mesilisini tilgha élip turiwalidighanliqini bildürdi. U yene, xitay hökümitining shimaliy koriyidiki tesiridin paydilinip, amérikining teywendiki tesirini qolgha keltürüshni meqset qilghanliqini, shunga xitayning shimaliy koriye yadro mesilisini hel qilishqa aldirimasliqi mumkinlikini bildürdi.

Joséf: xitay koriyini söhbet üstilige qayta élip kélishi kérek

Amérika tashqi ishlar ministirliqining 6 dölet söhbitige qatnashqan alahide wekili joséf détrani (Joseph De Trani) mezkur ispat bérish yighinida, xitayning 6 dölet söhbitide rolini téximu yaxshi jari qildurushini ümid qilidighanliqini bildürdi. U mundaq dédi:

"6 Dölet söhbiti hazir halqiliq peytke keldi. Xitay bu söhbetning sahipxani bolush süpiti bilen özining tesir da'irisini téximu yaxshi jari qildurup, shimaliy koriyini söhbet üstilige qayta élip kélishi shundaqla koriye arilini yadrosizlashturush ortaq nishanini qolgha keltürüshi kérek".

Amérika-xitay iqtisadiy we bixeterlik komitétining roli

Bu mesile heqqide amérika miras fondi jem'iyitining asiya ishliri tetqiqat merkizining siyasiy analizchisi balbina xwang (Balbina Hwang) bashqiche qarashta bolup, amérika hökümitining xitayning shimaliy koriyidiki tesirige unchilik ehmiyet bérip ketmestin, jenubiy koriye bilen yaponiyining bu yerdiki iqtisadiy tesirige ehmiyet bérishi kéreklikini, buning bilen bir waqitta yene, yawropa, kanada we awstraliye qatarliq döletlerni shimaliy koriyige bésim ishlitishke ündesh kéreklikini bildürdi.

Mezkur ispat bérish yighinini oyushturghan amérika dölet mejlisining amérika-xitay iqtisadiy we bixeterlik tekshürüsh komitéti 2000 - yili öktebirde qurulghan bolup, bu oron asasliqi, amérika bilen xitay otturisidiki soda we iqtisadiy munasiwetni közitidu hemde dölet mejlisige her yili bu heqte doklat sunidu. Shundaqla bu komitét, keng kölemde yoqitish xaraktérlik qorallarning tarqilishi, iqtisadiy islahat, énérgiye we xitayning metbu'atqa bolghan kontrolliqi qatarliq 9 türde tetqiqat élip baridu. (Peride)