Уйғур тил- йезиқи хирисқа учримақта

• Мухбиримиз гүлчеһрәниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Хитай һөкүмити қурған хитай вә уйғурлар арилаш мәктәп. AFP Photo

Хитай һөкүмитиниң уйғур елидики уйғур қатарлиқ йәрлик милләтләргә қарита қош тиллиқ маарип намида " хитай тили " маарипини барғанчә системилиқ һәм күчәйтип елип бериши билән уйғур тилиниң ишлитилиш даириси барғанчә тараймақта. Нөвәттә уйғур елидики барлиқ башланғуч һәм оттура мәктәпләрдә қош тил оқутуши омумлишип болғандин сирт, һәтта һазир әмдила тили чиқишқа башлиған уйғур пәрзәнтлириму хитайчә йәслиләрдә өз ана тилини өгиниш, ана тилида сөзләш, пикир қилиш һоқоқлиридинму мәһрум қилинип савати хитай тилида чиқмақта.

Барғанчә кеңийиватқан һәм чоңқурлаватқан хитай тили маарипи уйғур ана тили маарипини пүтүнләй бәрбат қилиш билән тәң уйғур тилини билмәйдиған, ишләтмәйдиған әвладларни барғанчә көпәйтмәктә. Нөвәттә уйғур зиялийлири уйғур әвладлири уйғур тил йезиқини ишләтмисә, бу һаләт барғанчә еғирлашса уйғур тил- йезиқиниң, хитайниң қош тиллиқ маарип сиясити тәсиридә йоқилип кетишидин әндишә қилмақта.

"Қош тиллиқ маарип" сиясити әмәлийәттә хитай тилидин ибарәт бир тиллиқ маарип

Хитай һөкүмити уйғур елидә "қош тил маарип" сияситини қоллинишниң чегра районниң муқимлиқини сақлаш, шинҗаңни гүлләндүрүштики истратегийилик пилан дәп ениқ баян қилди.

"Қош тил" намидики хитайниң мәзкур истратегийилик пилани әмәлийәттә болса уйғур қатарлиқ хитай болмиған йәрлик милләт балилириға маарипта хитай тилини асаслиқ қилиш туруп уйғур вә башқа милләт тилини болса пәқәтла қошумчә орунға чүшүрүп йүргүзүлүватқан бурмиланған маарип сиясити болуп қалди.

Тәңритағ торида 26 - сентәбир қош тиллиқ маарип һәққидә берилгән бир мақалидә, 16 - қурултайдин буян уйғур аптоном районимизниң қош тил оқутуши тез раваҗланди, аз санлиқ милләт тилиниму, хәнзу тилиниму игилигән ихтисаслиқларни тәрбийиләш қәдими тезлиди,‏- дейилгән.

Дәрвәқә хитай һөкүмити уйғур елидә 2004 - йилидин башлап қош тиллиқ маарипини йәниму тез омумлаштуруш үчүн " уйғур аптоном районниң қош тил оқутуши хизмитини күчәйтип илгири сүрүш тоғрисида қарар", " аз санлиқ милләт балилириниң мәктәпкә кириштин авалқи қош тил маарипини күчәйтиш тоғрисида пикир" ларни елан қилип шу пилан һәм қәдәмләр буйичә барлиқ оттура мәктәпләрдә асаслиқ дәрсләрниң һәммини хитайчида оқутидиған пәқәтла уйғур тилини тил дәрси сүпитидә ана тилида оқутидиған әндизә буйичә, 2005 - йилиниң ахирғичә барлиқ аз санлиқ милләт башланғуч мәктәплирини хитай мәктәпләр билән бирләштүрди. 2006 - Йили уйғур елиниң йеза ‏- базарлириғичә қош тиллиқ йәслиләр кәң түрдә ечилип уйғур балилириниң тилини кичикидин хитайчә чиқиришқа башлиди.

Хитай үчүн зор нәтиҗә - миллий маарип үчүн ғайәт зор апәт

Хитай һөкүмитиниң елан қилишичә, 2006 - йили сентәбиргичә уйғур елидә оттура ‏- башланғуч мәктәпләрдики қош тил синиплири 5247гә йетип оқуғучилар сани 164миңға барған. Шуниң билән тәң қош тил маарипи буйичә тәрбийиләш обйекти қилинған аз санлиқ милләт пәрзәнтлириниң йеши барғанчә төвәнгә қарап сүрүлүп мәктәпкә кириштин илгирики қош тил тәйярлиқ синипи 2982 гә йәткүзүлгән. Қош тил йәслисидә оқуватқанлар болса 93миң 404 нәпәргә йәткән.

Уйғур маарипиниң хитайчилаштуруш қәдиминиң нәқәдәр тез елип бериватқанлиқиға бир мисал көрситишкә тоғра кәлсә, йәкән наһийисиниң хилвәт йезисидики уйғур мәктәпни мисал елишқа болиду. Йәни йәкәнниң бәшкәнт базарлиқ мәктәптә 1997 - йили қош тиллиқ синақ тәҗрибә синипи тәсис қилинған болуп, әйни вақитта бу синипта сәккиз оқуғучила оқуйтти. Һазир бу мәктәптә болса миңға йеқин уйғур оқуғучи пүтүнләй қош тил маарипи буйичә тәрбийиләнмәктә.

Хитай һөкүмити қош тил маарип истратегийисиниң уйғур маарипиға елип келиватқан бу ғайәт зор өзгиришлирини зор нәтиҗә дәп көрситиду.

Әмма көп сандики уйғур зиялийлири шундақла уйғур маарипи тил ‏- йезиқиниң тәқдиригә көңүл бөлүватқан мутәхәссисләр болса буни "хитай тили уйғур тилиға хирс қилмақта", хитай һөкүмити қоллиниватқан қош тиллиқ маарип сиясити барлиқ аз санлиқ милләт тили һәм мәдәнийитини йоқитишни мәқсәт қилмақта, дәп көрсәтмәктә һәм бу һәқтә дуня миқясида түрлүк мәтбуатлардиму юқириқи көз қарашлар баян қилинған мақалиләр елан қилинмақта.

Хитай һөкүмити уйғурларниң мәвҗутлуқиға хирс қилмақта

Уйғурларниң барлиқ һәқ -һоқуқлири һәм мәдәнийитиниң, хитайниң бастуруш, йоқитиш сияситигә учраватқанлиқини дуняға аңлитиш арқилиқ уйғурларниң сиясий, миллий, диний вә мәдәнийитини қоғдаш йолини издәватқан, уйғур миллий һәрикитиниң рәһбири рабийә қадир ханим, қош тил маарип сияситиниң әмәлийәттә хитай коммунист һөкүмитиниң уйғурларни асимилатсийә қилип йоқитиш сияситиниң бир қисми икәнликини көрситип өтти. (Гүлчеһрә)