Қум - тозанниң уйғур ели килиматиға көрситидиған тәсири күчәйгән

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Тупрақниң қумлушуш мәсилиси йеқинқи йиллардин бери уйғурларниң күндилик турмушиға барғансири көрүнәрлик түрдә тәсир көрситидиған еғир тәбиий апәтләрниң биригә айланған болуп, йеқинда райондики муһитни қоғдиғучилар хитай даирилирини қумлушушниң уйғур ели һава килиматиға көрситидиған тәсири чоңийиватқанлиқи һәққидә агаһландурди. Мутәхәссисләр, ғәрбий- шималдики қумлишиш һадисиси шу райондики деһқан - чарвичиларниң турмушиға еғир тәсир көрситипла қалмай, хитайниң шәрқидики өлкиләргә кеңийиватқанлиқини билдүрмәктә.

Екилогийилик муһиттики өзгүрүш даириләрниң диққитини тартиватамду ?

Қумлишиш вә буниң нәтиҗисидә келип чиқидиған қум боран һәм қум тозанлар, уйғур аптоном райони хәлқиниң һаяти вә күндилик турмушиға еғир тәсир йәткүзүдиған мәсилә болупла қалмай, районниң һава килиматиға тәсир қилидиған мәсилигә айланди.

Уйғур аптоном райони муһит қоғдаш идариси 4 - июн күни елан қилған "уйғур елиниң 2006- йилидики муһит әһвали" һәққидики доклатта, 2006 - йили қум-тозанниң уйғур аптоном райони һава килиматиға көрситидиған тәсири көрүнәрлик дәриҗидә еғирлашқанлиқини, бу бир йил ичидә райондики бостанлиқларда көп қетим қум тозанлиқ һава килимати пәйда болғанлиқини агаһландурди.

Уйғур аптоном райони муһит қоғдаш идарисиниң муавин мудири ваң лйәнши чеғида даириләрни районниң екилогийилик муһитиға көңүл бөлүшкә чақирип, шинҗаңда екилогийилик муһитниң қурғақчилиққа қарши туруш күчи наһайити аҗиз, дәп агаһландурди. Доклатта әскәртишичә, қум-тозанлиқ һава килимати уйғур аптоном райониниң шималидики җайларға қариғанда җәнубтики вилайәтләрдә техиму еғир дәриҗидә көрүлмәктә икән.

Қумлушишқа ким сәвәбчи ?

Мутәхәссисләр, әгәр уйғур аптоном районидики қумлишиш сүрити тизгинләнмисә, бу хитайниң ғәрбий - шимали вә шәрқидики өлкиләргә тәсир көрситидиғанлиқини әскәртмәктә. японийә кюшио токай университетиниң муһит пәнлири муавин профессори, доктор мухтәр чоң, тарим ойманлиқиниң қумлишишини тизгинләш темиси үстидә мәхсус тәтқиқат елип барған уйғур мутәхәссислириниң биридур. У, уйғур аптоном районида тупрақниң қумлишиш көлими үзлүксиз кеңийиватқанлиқини вә бу чаң - тозан һава килиматиға сәвәбчи боливатқанлиқини билдүрди.

Тупрақниң қумлишиш мәсилиси бу уйғур аптоном райониғила хас инсанларниң сүни паалийити сәвәбчи боливатқан тәбиәт һадисиси әмәс. Бу хитайниң ғәрбий - шимали вә шималидики өлкә - аптоном районлар дуч келиватқан һәм шәрқтики районларға тәсир көрситиватқан омуми һадисидур.

Хитайниң "йеңи әсир һәптилик жорнили" йеқинда ички моңғулийиниң алатав вилайитидә чиққан қум боран һәққидә хәвәр берип, бу йәрдә чиққан қум боранниң уйғур аптоном райони вә чиңхәйгә қәдәр тәсир қилғанлиқини һәм деһқан -чарвичиларниң турмушиға еғир тәһдит селиватқанлиқини язди.

Җәнуптики шәһәрләрдә қум йеғиватиду

Уйғур аптоном райони муһит қоғдаш идарисиниң доклатида әскәртишичә, 2006 - йили уйғур аптоном районида 5 қетим район характерлик қум боран чиқиш әһвали көрүлгән. Лекин чәклик даиридә қум боран чиқиш әһвали 2005 - йилға қариғанда 25 қетим көп чиққан. Муавин профессор мухтәр чоң, уйғур аптоном районида көпийиватқан қум тозан характерлик һава килимати һәққидә тохталди.

Мәлуматларға қариғанда нөвәттә хитайда тупрақниң қумлишиш сүрити йилиға 4 миң квадрат километир тезлик билән кеңийиватқан болуп, бу дегәнлик һәр һәптидә 75 квадрат километир келидиған йеңи қумлуқлар пәйда боливатиду, дегәнликтур.

Қумлушуш хитайларниң иқтисади паалийәт усули билән алақидар

Хитай муһит асриғучилириниң қаришичә, хитай һөкүмити қумлушуш көлиминиң кеңийишини тосашни ойлашқан вә бу йолда нурғун күч сәрп қилған болсиму, лекин буниңдин нәтиҗә алалмиған. Германийидә яшайдиған муһит асриғучи зат ваң вейло, муһит мәсилиси хитай миллитиниң иқтисади паалийәт усули билән мунасивәтлик, дәп қарайдиған хитай муһит асриғучиларниң биридур.

У, " җуңгодики қумлишиш мәсилисини нурғун җәһәтләрдә хәнзуларниң иқтисадий паалийити кәлтүрүп чиқармақта. Тарихтиму буниң мисаллири бар. Хәнзуларниң нәзиридә тәбиәт униң бир қорали. У өзини тәбиәтниң ичидики кичик бир нәрсә, дәп қаримайду. Әксичә тәбиәтни униң үчүн хизмәт қилидиған нәрсә, дәп һесаблайду, "дәп көрсәтти.

Хитайниң "йеңи әсир һәптилик жорнили" йеқинда ички моңғулийиниң алатав вилайитидә чиққан қум боран һәққидә хәвәр берип, бу йәрдә чиққан қум боранниң уйғур аптоном райони вә чиңхәйгә қәдәр тәсир қилғанлиқини һәм деһқан -чарвичиларниң турмушиға еғир тәһдит селиватқанлиқини язди.

Тарихтики ханданлиқлар нимә сәвәбтин һалак болған ?

Ваң вейлониң әскәртишичә, хитай тарихидики әң сәлтәнәтлик ханлиқлар тәбиий апәтләрдә һалак болған. Уларниң һалакити ятларниң земиниға көчмән көчүрүш вә қумлишиш билән мунасивәтлик икән.

У, " әгәр биз җуңго тарихтики бир қанчә чоң ханлиққа қарисақ, болупму хән, таң, миң һәтта чиң ханданлиқлириға қарайдиған болсақ уларниң һалакити қумлишиш билән мунасивәтлик икәнликини көримиз. Хән вә таң сулалисиға охшаш ханлиқлар земинини кеңәйткән, һәрбий қисимлар боз йәр ечип пуқраларни йөткигән. Хәнзуларни ят милләтләр вә сәддичин сепили сиртидики ғузлар земиниға орунлаштурған. Бу милләтләр әсли чарвичи хәлқләр иди. Хәнзулар болса деһқанчилиқ билән турмуш кәчүрәтти. Улар ачқан боз йәр 1 - йили һосул бәргән билән, 3 - йилдин кейин қумлишишқа башлиған. Әйни чағдики сәлтәнәтлик ханлиқларниң һәммиси тәбиий апәтләрдә һалак болди," дәйду.

Турақлиқ қум бәлвиғини қоғдаш керәк

Муавин профессор мухтәр чоңниң әскәртишичә, әгәр хитай һөкүмити райондики муһит мәсилисини, болупму қумлишиш мәсилисини тез оңшимиса, бу еғир ақивәтләргә сәвәбчи болуши мүмкин. У, қумлишишни тизгинләштә турақлиқ қум бәлвеғини асрашқа тоғра келидиғанлиқини билдүрди.

Б д т муһит идарисиниң йеқинда елан қилған бир доклатида әскәртишичә, йеқинқи йиллардин бери шәрқий- шималий асия әллиридә қум - боран чиқиш әһвали 1950 - йилларға қариғанда 5 һәссә көпәйгән болуп, бу һадисә давам қилса шәрқий - шимали асияниң тәбиий муһити техиму начарлишидиғанлиқии вә хитайда тупрақниң қумлишиш сүрити дуня бойичә әң тез икәнлики тәкитләнгән.(Әркин)