Rabiye qadir - Uyghurlarning dalay lamasi

• Muxbirimiz méhribanning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Rabiye qadir xanim 2006 – yili 6 – öktebir küni Virginia shtatidiki öyide. AFP

Amérikida neshr qilinidighan In These Times yeni "zamanimiz" zhurnilining tehriri jahan'gir pocha ependi mezkur zhornalda élan qilghan "rabiye qadir - Uyghurlarning dalay lamasi" namliq söhbet xatiriside Uyghurlarning lédiri rabiye qadir xanimgha intayin yuqiri baha bergen bolup, "rabiye qadir xanimni Uyghurlarning dalay lamasi déyishimdiki seweb, u xuddi dalay lamagha oxshash öz xelqining kishilik hoquqi üchün, tinch yollar arqiliq xitay hökümiti bilen jeng qiliwatqan jenggiwar ayal. Rabiye qadir Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi süpitide bu yilqi nobil tinchliq mukapati riqabetchiliri arisida aldinqi orunda turdi, yeni 1989 ‏- yili dalay lama érishken bu mukapatni qolgha keltürüshke azla qaldi" dep körsetken.

Xitay wediside turmidi

"Rabiye qadir, Uyghurlarning dalay lamasi" namliq bu söhbet xatiriside, aptor jahan'gir pocha ependi Uyghurlar heqqidiki bir qisim mesililer heqqide rabiye qadir xanim bilen söhbette bolghanliqini hemde rabiye qadir xanimning mezkur su'allargha nahayiti keskin hem tepsiliy jawab bergenlikini melum qilghan. Mesilen, aptor rabiye qadir xanimdin "shinjang mesilisi néme üchün tibetke oxshash tonulalmidi " dep sorighinida, rabiye qadir xanim "xitay hökümiti dalay lama bolghachqa tibette élip bériwatqan ish ‏-heriketliride, Uyghur élidikige qarighanda téximu bekrek éhtiyatchan bolmaqta؛ xitay hökümiti 1949 - yili sherqiy türkistan'gha kirgende bizge aptonomiye mesiliside nurghun wedilerni bergen. Yeni 'siler yenila öz yéringlarning xojayini, meyli iqtisadiy yaki ijtima'iy jehette bolsun we yaki néfit qatarliq tebi'iy bayliq menbesi qatarliq jehetlerde bolsun, hemmige özenglar ige؛ hemmini özenglar xalighanche bashqurisiler' dep wede bergen idi. Lékin emeliyette ular bizge eng asasliq bolghan kishilik hoquq we erkinliknimu bermidi. Bügünki künde bizning bayliqimiz biz üchün bir apet bolup, xitay hökümiti her zaman bu bayliqni bulang ‏- talang qilishni oylimaqta" dep jawab bergen.

Uyghurlar öz zéminida az sanliqqa aylinip qaldi

Rabiye qadir xanim mezkur su'algha bergen jawabida yene 1949 ‏- yilidin buyanqi Uyghur élidiki nopus mesilisini misalgha élip "eyni chaghda yeni 1949 ‏- yili Uyghur élidiki xitaylarning nopusi omumiy nopusning peqet 5 % ni igileytti, qalghan 95% i Uyghur millitini asasi qilghan türkiy milletler idi. Lékin xitay hökümitining mezkur jaygha xitay köchmenlirini türkümlep yötkishi bilen, hazir u yerde xitaylar köp sanliq millet bolup, biz Uyghurlar eslidiki köp sanliq millettin az sanliq milletke aylinip qalduq. Xitay hökümet da'iriliri teripidin bérilgen sanliq statistikilarda Uyghur élidiki xitay nopusini 7. 8 Milyon dep Uyghurlar nopusini 5. 7 Dep körsetmekte. Lékin emeliyette hazirning özide Uyghur élige éqip kéliwatqan köchmenler nopusining özila Uyghurlarning nopusidin éship ketti" dep bildürdi.

Xitayning emeliyiti méni özgertti

Yaq, men hergizmu toxtap qalmaymen, bu yolda mangghinim mangghan, chünki hazir bu azap -oqubet peqet balilirimningla béshigha emes, belki ular simwol bolghan pütün xelqimning béshigha kelmekte. Shunga men hergiz tiz pükmeymen.

Aptor jahan'gir ependi élan qilghan mezkur söhbet xatiriside, rabiye qadir xanimdin yene mundaq bir so'alni sorighan. Yeni "xitaylar hazir ' biz Uyghur élini tereqqiy qilduruwatimiz' dep bildürmekte؛ siz bolsingiz 90 ‏- yillarda xitay siyasiy kéngeshning ezasi bolup saylan'ghan hemde sizning soda shirkitingiz sizni xitay boyiche 7 ‏- orunda turidighan eng bay kishi qilip chiqqan, lékin shundin kéyin néme ishlar yüz berdi? " dep sorighan.

Rabiye qadir xanim bu mesilige nahayiti semimiylik bilen "men eng deslepte xitay hökümitige ishen'gen idim hemde Uyghur élidiki kishilik hoquq mesilisi heqqide béyjing hökümitige dawamliq doklat qilip tursam, ular choqum qulaq salidu' dep oylayttim. Lékin 1997 ‏- yili ghulja shehiride yüz bergen qirghinchiliq weqeside, nechche yüzligen Uyghur yashliri öltürülgen we nechche minglighan kishiler qolgha élin'ghan. Men heqiqiy ehwalni xitay xelq qurultiyida, xitayning yuqiri derijilik hökümet emeldarlirigha yetküzüp, yüz bergen qirghinchiliq herikitining neqeder xata ikenlikini körsetken idim, lékin ular méning gépimge qulaq salmidi. Shu chaghda men ularning bizge bolghan siyasitini hergizmu özgertmeydighanliqini hés qildim. Menmu del shu chaghdin bashlap özgerdim" dep jawab berdi.

Xelqimning béshigha kéliwatqan zulum balilirimghimu kelmekte

"Rabiye qadir, Uyghurlarning dalay lamasi" namliq söhbet xatirisini élan qilghan "zamanimiz" zhurnilining tehriri jahan'gir ependi rabiye qadir xanim bilen ötküzgen söhbet jeryanida, rabiye qadir xanimning türmide yatqan chéghidiki ehwali we shundaqla uning balilirining hazir xitay hökümiti teripidin tehditke uchrap, xeter astida qéliwatqanliqi heqqide toxtilip, "eger baliliringiz xitayda téximu yaman ehwalgha duch kelse, siz bu yerde élip bériwatqan herikitingizni toxtitip turarsizmu?" dep sorighinida, rabiye qadir xanim intayin keskin halda "yaq, men hergizmu toxtap qalmaymen, bu yolda mangghinim mangghan, chünki hazir bu azap -oqubet peqet balilirimningla béshigha emes, belki ular simwol bolghan pütün xelqimning béshigha kelmekte. Shunga men hergiz tiz pükmeymen" dep jawab bergen. Rabiye qadir xanim söhbet jeryanida jahan'gir pochagha Uyghurlarning medeniyet, diniy étiqad we örp - adet jehette xitaylardin pütünley perqlinidighanliqini tekitlep "xitay hökümiti bu xil perqlerning tekitlinishini xalimaydu, qisqisi ular küchining bériche Uyghurlarning démokratiye we kishilik hoquq qatarliqlardin behriman bolushini cheklep kelmekte" dep bildürgen.

Aptor jahan'gir ependi "zamanimiz" zhornilida élan qilghan bu xatirisini rabiye qadir xanimning "men xitay hökümitining démokratiyige qarap méngishini we shundaqla xelqning insan hoquqini himaye qilishini ümid qilimen, elwette buninggha xéli bir mezgil waqit kétidu, shunga men tinchliq we sewrchanliq bilen élip bériwatqan bu küreshni izchil halda dawamlashturimen" dégen gépi bilen ayaghlashturghan. (Méhriban)