Rabiye qadir: Uyghurlar xitay hökümitining étnik tazilishigha duch kelmekte

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Rabiye qadir xanim 18-april küni amérika dölet mejliside Uyghurlarning hazirqi ehwali heqqide guwahliqtin ötken idi. RFA

Amérika dölet mejlisining réybon xizmet binasida chaqirilghan 19 - aprildiki ispat bérish yighini, amérikida xitay kishilik hoquqi weziyiti témisidiki zor tesir qozghighan guwahliq bérish yighinlirining biri bolup qalghan bolushi mumkin. Chünki, bu yighin xitay dölet re'isi xu jintaw amérikidiki 4 künlük sepirining eng hel qilghuch basquchi washin'gtondiki ziyaritini bashlighan mezgilge toghra keldi. Shu künki yighinda Uyghur kishilik hoquqi we démokratiye herikitining rehbiri rabiye qadir amérika hökümiti we dölet mejlisige xitaben sözini, " dunyagha awazini anglitalmay junggo hökümitining ün - tünsiz ' étnik tazilishigha duch kéliwatqan' bir milletning wekilimen," dep bashlidi.

Közetküchilerning ilgiri sürüshiche, bu qétimqi yighinning emeliy ehwali 48 sa'et ichide amérika C-SPAN téléwiziyisi teripidin uda 4 qétim bérilgenliki, xu jintawning washin'gton ziyaritige kölengge chüshüshidin pewqul'adde éhtiyat qilidighan xitay da'irilirining keypini xéli derijide uchurghan bolushi mumkin.

Junggoning iqtisadi tereqqi qilghan bolsimu, kishilik hoquq weziyitide özgirish bolmidi

Bu qétimqi yighinni amérika dölet mejlisi awam palatasining xelq'ara munasiwetler komitéti uyushturghan we yighin'gha komitét re'isi kristofir sims özi riyasetchilik qilghan idi. Kristofir sims yighinning échilish nutuqida "junggo iqtisadi tereqqi qilghan bolsimu, kishilik hoquq weziyitide izchil özgirish bolmidi. Atalmish iqtisadi islahat söz erkinliki, ipadilesh erkinliki we yighilish erkinlikining tosalghugha uchrishini keltürüp chiqarmaqta," deydu.

Xitay dölet re'isi xu jintawning amérikidiki ziyariti kishilik hoquqni sözlishishtiki purset, dep tekitligen kristofir sims, bu ziyaret "amérika dölet mejlisi we puqralargha amérika rehberliri we dunya jama'etchilikining diqqet nezirini xitaydiki wehimilik weziyetke tartish üchün purset " dédi. Kristofir simsning eskertishiche, u bu qétimqi yighin kishilik hoquq mesiliside qet'iy ikenliki, béyjingning buninggha jiddiy mu'amile qilip, pilanliq we sistémiliq islahat élip bérishqa heriketlendürüsh rolini oynishini ümid qildi. U, " junggo xelqi buninggha nalayiq körülmesliki kérek. Zulum salghuchilarning sépide emes, zulum körgüchilerning sépide turush bizning exlaqiy burchimiz," deydu. U, Uyghur mesilisini tilgha alghanda rabiye qadirning qoyup bérilgenlikini " biz béyjingning kishilik hoquqni heqiqiy türde yaxshilash yolidiki bir signali, dep ümid qilghanmiz, dep tekitligen kristofir sims, "lékin weziyet buning eksinche nacharliship ketti. Rabiye qadirning a'ile tawabati we uning sodisi xitay da'irilirining ziyankeshlik qilish nishanigha aylanmaqta," dédi.

Rabiye qadir: Uyghurlar étnik tazilashqa duch kéliwatidu

Xitay da'irilirining zor kölemde köchmen yötkesh bilen birge tibet we Uyghur bolghanliqi üchünla ularni tarqaqlashturush shundaqla ularning nopusini kontrol qilish siyasiti b d t ning "étnik tazilash" jinayitige bergen éniqlimisigha yéqinlashmaqta.

Yighinda xi'itayning tughut cheklesh siyasitini "étnik tazilash " dep eyibligen we bezi döletlerning Uyghur siyasiy pa'aliyetchilirini xitaygha ötküzüp bériwatqanliqini tekitligen rabiye qadirning sözlirini uning yardemchisi in'gilizchigha terjime qilip turdi. Rabiye qadir sherqiy türkistanda " Uyghurlar pilanliq tughut siyasitini kücheytishning nishanigha aylanmaqta" deydu. Rabiye qadirning eskertishiche, nopusni kontrol qilish siyasitini kücheytish Uyghurlarda kembeghellikni azaytish, ma'arip we sehiye parawanliqini yaxshilashni meqset qilidu, dep chüshendürsimu, lékin hökümet köchmenlerni sherqiy türkistan'gha köchüshke ilhamlandurghanliqi üchün nopus Uyghurlarning ziyinigha téz köpeymekte. U, bu siyasetning Uyghur ayallirida éghir rohi we jismaniy késellik peyda qilghanliqini, bezi ayallarning 3 yaki 4 qétim bala chüshürüshke mejbur bolghanliqini eskertip, " hamildarlarning tughulay, dep qalghan ballirini mejburiy chüshürüwétish we qisirlashturush Uyghur ayallirigha éghir rohiy we jismaniy zerbe élip kelmekte," deydu. U, nopus we köchmenler mesilisining muhit mesilisige bérip taqiliwatqanliqini eskertti. Sherqiy türkistandiki köchmenler kishilik hoquq ziyankeshlikige uchrimaydighanliqini tekitligen rabiye qadir, endishilirimiz " rayonning muhiti bu sür'et bilen köpiyiwatqan nopusni kötörelemdu ?" dégen mesile bilen munasiwetliktur" dep körsetti.

Rabiye qadir, ölüm jazasi we Uyghur siyasiy musapirlar mesilisini tilgha alghanda amérika hökümiti we dölet mejlisini, bezi döletlerning Uyghur siyasiy musapirlirini xitaygha qayturup bériwatqanliqigha we ularning ölüm jazasigha höküm qiliniwatqanliqigha diqqet qilishqa chaqirdi. Rabiye qadir pakistan hökümiti 2003 - yili Uyghur siyasiy musapiri ismayil semedni xitaygha qayturup bergendin kéyin, xitay da'iriliri uni ötken yili 10 - ayda ölüm jazasigha höküm qilghanliqini eskertip, sot mehkimisi "guwahchilarning ten jazasi astida bergen iqrarini pakit qilip ishletti. Buning ichide iqrarnamisi pakit qilin'ghan ikki kishi 1999 - yili ölüm jazasigha höküm qilinip ijra qilin'ghanlar" deydu.

Rabiye qadir: amérika dölet mejlisi Uyghurlar heqqide mexsus qanun chiqarsa

Xitayda Uyghurlarni öz ichige ayallarning tughushini cheklesh siyasiti üstidin jiddiy tekshürüsh élip bérish kérek.

Rabiye qadirning eskertishiche, amérika dölet mejlisi Uyghurlar heqqide mexsus qanun chiqarsa we amérika hökümiti mexsus Uyghurlar mesilisige jawabkar emeldar teyinlise, buning Uyghurlar duch kéliwatqan kishilik hoquq weziyitini yenggillitishke paydisi tégidiken. Rabiye qadir, ürümchidiki perzentlirining ehwalini tonushturghanda, " méning a'ilem bolupmu oghlum xitay saqchilirining izchil bi'aram qilishigha uchrap kelmekte " deydu. Rabiye qadir, xitay da'iriliri oghlumni jazalash arqiliq méningdin öch almaqchi boluwatqanliqigha ishinimen," dédi. Uning eskertishiche, xitay da'iriliri uning oghligha adwukat teklip qilishni tewsiye qilghanliqi xitayda "pewqul'adde shum xewer" hésablinidiken. Chünki deydu u " xitayda sot mehkimilirige yollan'ghan pütün dilolarning jinayi jawabkarliqi bar dep qarilish nisbiti 99 %, pakit yéterlik emes dep ret qilinish nisbiti 1 % ge yetmeydu "

Kristofir sims rabiye qadirning sözlirige baha bérip, "siz xitayning a'ile pilanlash siyasitini Uyghurlargha ziyankeshlik qilish yolida qolliniwatqanliqini, mejburiy bala chüshürüsh we mejburiy qisirlashturush élip bérish bilen birge xitay köchmenlirini rayon'gha köchürüp, Uyghurlarning nopusini azaytiwatqanliqini otturigha qoydingiz. Bu ehwallar tibet rayonida yüz bergen we hazirghiche dawamlashmaqta " dédi.

Yighinda kristofir simsning pilanliq tughut heqqidiki bir su'aligha jawab bergen rabiye qadir, esli bu siyaset Uyghurlarning diniy étiqad we medeniyet en'enisige uyghun kelmeydighanliqini eskertish bilen bille, bu siyaset xitayning Uyghurlargha qaratqan "étnik tazilash" herikiti we "bu Uyghurlarning béshigha kéliwatqan eng zor apet" dep tekitlidi.

Xitayning Uyghurlargha qaratqan pilanliq tughut siyasiti üstidin tekshürüsh élip bérish kérek

Rabiye qadir xitay hökümitining özi chiqarghan aptonomiye qanunini bir chetke qayrip qoyghanliqini bildürdi. Uning eskertishiche, xu jintaw washin'gton'gha kelgen bir chaghda xitay hökümiti pilanliq tughut siyasitini, ölüm jazasini, Uyghur tilini bikar qilishni toxtitish kérek. Kristofir sims sözige bergen bahasida, xitayning tibet we Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasiti b d t ning" étnik tazilash" heqqidiki éniqlimisigha yéqinlishidighanliqini bildürdi.

Kristofir simsning eskertishiche, b d t nopus fondi jem'iyiti 2006 - yili 1 - ayda xitayning nopusni kontrol qilish türige 27 milyon dollar yardem puli ayrighan. Bu pulning tibetler we Uyghurlargha yürgüzülgen siyasetning "étnik tazilash" yaki emesliki muzakire qiliniwatqan témigha chétilidighanliqini tekitligen kristofir sims, xitay da'irilirining zor kölemde köchmen yötkesh bilen birge tibet we Uyghur bolghanliqi üchünla ularni tarqaqlashturush shundaqla ularning nopusini kontrol qilish siyasiti b d t ning "étnik tazilash" jinayitige bergen éniqlimisigha yéqinlashmaqta " deydu. Bu amérika dölet mejlisi ezalirining hazirghiche xitay da'irilirini Uyghur we tibetler mesiliside eng éghir sözler bilen tenqidlishidur.

Kristofir simsning eskertiche, gérmaniyilik natsist urush jinayetchilirini sotlash üchün qurulghan nyurénburg sotida natsistlarning "polsha ayallirini bala chüshürüshke mejburlash qilmishi sot mehkimisi teripidin insaniyetke qarshi jinayet, dep qaralghan " shuning üchün deydu u, "xitayda Uyghurlarni öz ichige ayallarning tughushini cheklesh siyasiti üstidin jiddiy tekshürüsh élip bérish kérek ". Axirida kristofir sims, rabiye qadirning ürümchiki perzentlirining ehwalini soridi. Rabiye qadirning eskertishiche, uning perzentliri xitay saqchiliri teripidin 24 sa'et teqip astigha élinipla qalmay, sodisi weyran qilin'ghan. Sözining axirida " men bir ana bolush süpitim bilen bashqa anilargha oxshashla perzentlirimni yaxshi körimen," dep tekitligen rabiye qadir,‏- lékin Uyghurlargha duch kéliwatqan zulum aldida ulardin waz kéchishke mejbur boluwatqanliqini jakarlidi.

Shu künki ispat bérish yighinida rabiye qadir bilen birge amérika mutexessisi étan gotman, kardinal kong fondi jem'iyitining re'isi joséf kong, lawgey fondi jem'iyitining re'isi xarriy wu qatarliq kishiler guwahliq berdi. (Erkin)