Рабийә ханим президент обамани уйғур мәсилисидә хитайға бесим ишлитишкә чақирди

Сүрәт, рабийә қадир ханимниң йапонийә зийаритидики нутуқлириниң биридә хәлқара җәмийәтни уйғурларниң налисигә қулақ селишқа үндәватқан көрүнүшләрниң бири.

Рабийә қадир ханим, америка президентиниң хитай даирилирини уйғурлар билән сөһбәт өткүзүшкә үндишини тәләп қилди.

Америка президенти барак обама ноябирниң оттурлирида хитайни зиярәт қилиду. Икки тәрәп рәһбәрлириниң зиярәт җәрянида конкрет қайси мәсилиләрни сөзлишидиғанлиқи мәлум әмәс. Америка дөләт хәвпсизлик комитети асия ишлар бөлөминиң мәсули җеәфрей байдерниң йеқинда мәтбуатларға зияритидә "президент обаманиң хитай тәрәп билән икки тәрәплимилик мунасивәтләр вә икки дөләт ортақ көңүл бөлидиған зор мәсилиләрдә пикир алмаштурушни үмид қилидиғанлиқи"ни билдүргән.

Лекин мунасивәтлик тәрәпләр вә гуруһларниң обаманиң зияритидин күтидиған үмиди пәрқлиқтур. Дуня уйғур қурултийиниң обаманиң зияритидин күтидиған үмиди болса, америка президентиниң хитай рәһбәрлиригә бесим ишлитип, хитайниң уйғур илида қанат яйдуруватқан бастуруш һәрикитигә хатимә бериш, 5" ‏- июл вәқәси"дә қолға елинғанлар, из ‏ - дерәксиз йоқалғанларниң из - дерикини елиш шундақла өлүм җазалирини тохтитишни қолға кәлтүрүштур.

Алдинқи күни японийә зияритини ахирлаштуруп, вашингтонға қайтип кәлгән уйғур рәһбири, дуня уйғур қурултийи рәиси рабийә қадир ханимниң бүгүнки паалийити болса, бу мәсилиләр билән алдираш. У радиомизға баянат берип, бүгүн обама һөкүмитидики әмәлдарлар билән көрүшидиғанлиқини, уларға бәзи тәләпләрни сунидиғанлиқини билдүрди. Рабийә ханим "нөвәттики әң җиддий мәсилә түрмидики уйғурларниң һаятини сақлап қелиштур," дәйду.

Президент обаманиң хитай зиярити уйғурлар үчүн пәвқуладдә бир дәвргә тоғра кәлмәктә. Чүнки бу зиярәт 5" ‏ - июл вәқәси" йүз берип узун өтмигән, уйғурлар хитайниң районда "ерқий тазилаш" елип бериватқанлиқини илгири сүрүп, хәлқара җәмийәтни ярдәмгә чақириватқан, хитай болса районда 100" күнлүк зәрбә бериш" һәрикити қозғап, 5" ‏- июл вәқәси"дә тордин чүшүп қалғанларға қарши тазилаш елип баридиғанлиқини елан қилған бир мәзгилгә тоғра кәлгән иди.

Лекин обаманиң хитай зиярити тоғра кәлгән вақитниң өзи америка үчүн пәвқуладдә бир дәврдур. Бу америкиниң иқтисади кризис билән боғушиватқан, дуня пул - муамилә базирини турақлаштуруш, йәр шари һава килемати, ядро қоралларниң кеңийишини тосаш, террорлуқ вә бихәтәрлик мәсилилиридә хитайниң һәмкарлиқиға муһтаҗ болуватқан мәзгили иди.

Лекин америка хәлқара диний әркинлик комитетидики әмәлдарлар болса, президент обамани хитай зияритидә уйғур мәсилисини оттуриға қоюп, хитай даирилириниң үрүмчидә йүз бәргән вәқәниң һәқиқий әһвалини ашкарилашни тәләп қилишқа үндәйдиғанлиқини билдүрди.

Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң юқири дәриҗилик сияси анализчиси доктор скот филипс мухбиримизға обаманиң зияритиға даир қарашлирини баян қилип, "биз президент обамаға бу тоғрисида хәт йезишимиз шундақла биз униң хитай зияритидин күтидиған тәләплиримизни униңға шәхсән йәткүзүшимиз мумкин. Бизниң униңға дәйдиған чақириқлиримизниң бири, һөкүмәтниң үрүмчидә консулхана ечишини тәләп қилип, америкиниң район вәзийитигә арилишишини сақлаш. Шуниң билән биргә биз йәнә, президентниң хусусән үрүмчидики вәқәдә йүз бәргән бастурушни оттуриға қоюп, хитай рәһбәрлирини районда немә вәқә йүз бериватқанлиқида ашкара болушқа чақириш, зулумни күчәйтишкә таянмай уйғурлар арисида ишәнчни алға сүрүшкә чақиришни тәләп қилимиз," дәп көрсәтти. Скот филипс бу сөзләрни йеқинда америка мирас фонди җәмийитидики бир йиғинда мухбиримизниң бу һәқтики суаллириға җаваб бәргәндә тәкитлигән иди.

Америка һөкүмити 5" - июл вәқәси" вә хитайниң вәқәдин кейинки бастуруш һәрикәтлиригә наһайити соғуққан позитсийә тутуп кәлди. Дуня уйғур қурулйити рәиси рабийә қадир ханим илгири америкиниң позитсийисини тәнқидләп, америкиниң бу мәсилидики мәйдани кишини "үмидсизләндүридиғанлиқи"ни илгири сүргән иди. Лекин америка хәлқара диний әркинлик комитетидики скот филипс болса, америкиниң үрүмчидики вәқәни хупиянә оттуриға қойғанлиқини, лекин буниң қайси дәриҗидә оттуриға қоюлғанлиқини билмәйдиғанлиқини әскәртти.

Сикот филипс мундақ дәйду":мән америкиниң бу мәсилини хупиянә оттуриға қойғанлиқини билимән. Лекин бу мәсилә хитайниң алдиға зади қайси дәриҗидә оттуриға қоюлғанлиқини билмәймән. Биз уларниң бу мәсилә үстидә йәнә сөзлишип, хитайниң бастурушни тохтитишини тәләп қилишини үмид қилимиз. Чүнки бастуруш радикализимни пәйда қилиду. Бу нигизлик бир мәсилә. Мән уларниң шинҗаңда хитайниң әркинликни кеңәйтиш, ап - ашкара болуштики мәнпәәти үстидә сүзлишишини үмид қилимән."

Хитай президент обаманиң 12 ‏- ноябирдин 19 - ноябирға қәдәр шәрқий асиядики 4 дөләт зияритиниң әң муһим бекити болуп һесаблиниду. Һәр иккила дөләт обаманиң хитайдики зияритигә алаһидә көңүл бөлидиғанлиқини билдүргән. Хитайниң муавин ташқи ишлар министири дәй биңго йеқинда обаманиң зияритини"хитай - америка мунасивитидики зор тарихий вәқә" дегән, лекин шуниң билән биргә тәрәпләрни өз ‏ - ара бир ‏ - бириниң мәнпәтигә һөрмәт көрситишкә үндигән. Рабийә қадир ханим болса, обаманиң хитай рәһбәрлирини уйғурлар билән сөһбәт өткүзүп, оттуридики мәсилиләрни бир тәрәп қилишқа үндишини тәләп қилди.

Лекин йәнә бәзи тәһлилчиләр, америкиниң нурғун мәсилиләрдә хитайлар билән һәмкарлишишқа муһтаҗ болуватқанлиқини, бу әһвалда обаманиң хитайға бесим ишлитип, кишилик һоқуқни һөрмәт қилишқа мәҗбурлаш күчи чәклик, дәп қарайдиғанлиқини илгири сүрмәктә.