Rabiye xanim prézidént obamani Uyghur mesiliside xitaygha bésim ishlitishke chaqirdi

Süret, rabiye qadir xanimning yaponiye ziyaritidiki nutuqlirining biride xelqara jemiyetni uyghurlarning nalisige qulaq sélishqa ündewatqan körünüshlerning biri.

Rabiye qadir xanim, amérika prézidéntining xitay da'irilirini Uyghurlar bilen söhbet ötküzüshke ündishini telep qildi.

Amérika prézidénti barak obama noyabirning otturlirida xitayni ziyaret qilidu. Ikki terep rehberlirining ziyaret jeryanida konkrét qaysi mesililerni sözlishidighanliqi melum emes. Amérika dölet xewpsizlik komitéti asiya ishlar bölömining mes'uli jéefréy baydérning yéqinda metbu'atlargha ziyaritide "prézidént obamaning xitay terep bilen ikki tereplimilik munasiwetler we ikki dölet ortaq köngül bölidighan zor mesililerde pikir almashturushni ümid qilidighanliqi"ni bildürgen.

Lékin munasiwetlik terepler we guruhlarning obamaning ziyaritidin kütidighan ümidi perqliqtur. Dunya Uyghur qurultiyining obamaning ziyaritidin kütidighan ümidi bolsa, amérika prézidéntining xitay rehberlirige bésim ishlitip, xitayning Uyghur ilida qanat yayduruwatqan basturush herikitige xatime bérish, 5" ‏- iyul weqesi"de qolgha élin'ghanlar, iz ‏ - déreksiz yoqalghanlarning iz - dérikini élish shundaqla ölüm jazalirini toxtitishni qolgha keltürüshtur.

Aldinqi küni yaponiye ziyaritini axirlashturup, washin'gton'gha qaytip kelgen Uyghur rehbiri, dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadir xanimning bügünki pa'aliyiti bolsa, bu mesililer bilen aldirash. U radi'omizgha bayanat bérip, bügün obama hökümitidiki emeldarlar bilen körüshidighanliqini, ulargha bezi teleplerni sunidighanliqini bildürdi. Rabiye xanim "nöwettiki eng jiddiy mesile türmidiki Uyghurlarning hayatini saqlap qélishtur," deydu.

Prézidént obamaning xitay ziyariti Uyghurlar üchün pewqul'adde bir dewrge toghra kelmekte. Chünki bu ziyaret 5" ‏ - iyul weqesi" yüz bérip uzun ötmigen, Uyghurlar xitayning rayonda "érqiy tazilash" élip bériwatqanliqini ilgiri sürüp, xelq'ara jem'iyetni yardemge chaqiriwatqan, xitay bolsa rayonda 100" künlük zerbe bérish" herikiti qozghap, 5" ‏- iyul weqesi"de tordin chüshüp qalghanlargha qarshi tazilash élip baridighanliqini élan qilghan bir mezgilge toghra kelgen idi.

Lékin obamaning xitay ziyariti toghra kelgen waqitning özi amérika üchün pewqul'adde bir dewrdur. Bu amérikining iqtisadi krizis bilen boghushiwatqan, dunya pul - mu'amile bazirini turaqlashturush, yer shari hawa kilémati, yadro qorallarning kéngiyishini tosash, térrorluq we bixeterlik mesililiride xitayning hemkarliqigha muhtaj boluwatqan mezgili idi.

Lékin amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétidiki emeldarlar bolsa, prézidént obamani xitay ziyaritide Uyghur mesilisini otturigha qoyup, xitay da'irilirining ürümchide yüz bergen weqening heqiqiy ehwalini ashkarilashni telep qilishqa ündeydighanliqini bildürdi.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining yuqiri derijilik siyasi analizchisi doktor skot filips muxbirimizgha obamaning ziyaritigha da'ir qarashlirini bayan qilip, "biz prézidént obamagha bu toghrisida xet yézishimiz shundaqla biz uning xitay ziyaritidin kütidighan teleplirimizni uninggha shexsen yetküzüshimiz mumkin. Bizning uninggha deydighan chaqiriqlirimizning biri, hökümetning ürümchide konsulxana échishini telep qilip, amérikining rayon weziyitige arilishishini saqlash. Shuning bilen birge biz yene, prézidéntning xususen ürümchidiki weqede yüz bergen basturushni otturigha qoyup, xitay rehberlirini rayonda néme weqe yüz bériwatqanliqida ashkara bolushqa chaqirish, zulumni kücheytishke tayanmay Uyghurlar arisida ishenchni algha sürüshke chaqirishni telep qilimiz," dep körsetti. Skot filips bu sözlerni yéqinda amérika miras fondi jem'iyitidiki bir yighinda muxbirimizning bu heqtiki su'allirigha jawab bergende tekitligen idi.

Amérika hökümiti 5" - iyul weqesi" we xitayning weqedin kéyinki basturush heriketlirige nahayiti soghuqqan pozitsiye tutup keldi. Dunya Uyghur qurulyiti re'isi rabiye qadir xanim ilgiri amérikining pozitsiyisini tenqidlep, amérikining bu mesilidiki meydani kishini "ümidsizlendüridighanliqi"ni ilgiri sürgen idi. Lékin amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétidiki skot filips bolsa, amérikining ürümchidiki weqeni xupiyane otturigha qoyghanliqini, lékin buning qaysi derijide otturigha qoyulghanliqini bilmeydighanliqini eskertti.

Sikot filips mundaq deydu":men amérikining bu mesilini xupiyane otturigha qoyghanliqini bilimen. Lékin bu mesile xitayning aldigha zadi qaysi derijide otturigha qoyulghanliqini bilmeymen. Biz ularning bu mesile üstide yene sözliship, xitayning basturushni toxtitishini telep qilishini ümid qilimiz. Chünki basturush radikalizimni peyda qilidu. Bu nigizlik bir mesile. Men ularning shinjangda xitayning erkinlikni kéngeytish, ap - ashkara bolushtiki menpe'eti üstide süzlishishini ümid qilimen."

Xitay prézidént obamaning 12 ‏- noyabirdin 19 - noyabirgha qeder sherqiy asiyadiki 4 dölet ziyaritining eng muhim békiti bolup hésablinidu. Her ikkila dölet obamaning xitaydiki ziyaritige alahide köngül bölidighanliqini bildürgen. Xitayning mu'awin tashqi ishlar ministiri dey binggo yéqinda obamaning ziyaritini"xitay - amérika munasiwitidiki zor tarixiy weqe" dégen, lékin shuning bilen birge tereplerni öz ‏ - ara bir ‏ - birining menpetige hörmet körsitishke ündigen. Rabiye qadir xanim bolsa, obamaning xitay rehberlirini Uyghurlar bilen söhbet ötküzüp, otturidiki mesililerni bir terep qilishqa ündishini telep qildi.

Lékin yene bezi tehlilchiler, amérikining nurghun mesililerde xitaylar bilen hemkarlishishqa muhtaj boluwatqanliqini, bu ehwalda obamaning xitaygha bésim ishlitip, kishilik hoquqni hörmet qilishqa mejburlash küchi cheklik, dep qaraydighanliqini ilgiri sürmekte.