Yaponiyide, xitay we shangxey guruhidiki döletlerge Uyghurlar toghrisida xet yézish herikiti qozghaldi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

2007 - Yili 11 - noyabir, yekshenbe, rabiye qadir xanim yaponiye ziyaritining 2 - békitide, déngiz sahilidiki bu timtas bazarning puqralirigha nutuq sozlep, Uyghur medeniyiti we milliy kimlikining jiddiy tehditke duch kéliwatqanliqini we tanabe xelqining yaponiye parlaménti hem hökümitige xet yézip, Uyghur mesiliside xitay hökümitige bésim ishlitishke yardem qilishini soridi. RFA Photo / Erkin

Tanabe, yaponiyining jenub teripige toghra kélidighan wakayama ölkisige tewe kichik bir bazarning ismi bolup, bu bazargha qoshna jaydiki nenkishirihama déngiz sahili yaponiyining yirik sayahet menzilgahlirining biridur.

Rabiye qadir xanim yaponiye ziyaritining 2 - békitide yekshenbe küni déngiz sahilidiki bu timtas bazarning puqralirigha nutuq sozlep, Uyghur medeniyiti we milliy kimlikining jiddiy tehditke duch kéliwatqanliqini we tanabe xelqining yaponiye parlaménti hem hökümitige xet yézip, Uyghur mesiliside xitay hökümitige bésim ishlitishni telep qilishni otturigha qoydi.

" Uyghur xelqi silerge hemme nersisini berdi, siler zadi qandaq muqimliqqa muhtaj"

Özining Uyghur milliti duch kéliwatqan krizis aldida pütün imtiyazliridin waz kéchishke mejbur bolghanliqini tekitligen rabiye xanim, 1997 ‏- yili 2 - ayda yuz bergen ghulja weqesi sewir - taqetning toshushigha sewebchi bolghanliqini eskertip, " men béyjingda ulargha Uyghur xelqi silerge hemme nersisini berdi, lékin siler zadi qandaq muqimliqqa muhtaj, dep soridim " dédi.

2007 - Yili 11 - noyabir, yekshenbe, rabiye qadir xanim yaponiye ziyaritining 2 - békitide, déngiz sahilidiki bu timtas bazarning puqralirigha nutuq sözlidi. Sehnide, rabiye xanim xelq'ara kechürüm teshkilati yaponiye shöbisining xadimliri bilen birge.

Rabiye qadir xanim yene, xitay da'irilirining 1949 - yili sherqiy türkistan'gha kirgende Uyghur medeniyiti, tili we diniy étiqadigha chéqilmaydighanliqini, Uyghurlarning öz - özini idare qilish, tebi'iy bayliqini özi ishlitishige yol qoyidighanliqini wede qilghan bolsimu, lékin az kem 60 yil mabeynide Uyghurlarning " iqtisadi, diniy - étiqadi, rohi haliti,ma'aripi,medeniyitini bitchit qilip, öz tarixi we öz ana tilini ügünish, tughut we köpiyish erkinlikini cheklidi. Uyghur déhqanlirini qaqas yerlerge heydep, ularni hashargha tutti, xitay köchmenlirini bolsa munbet yerlerge ige qildi " dep körsetti. U nutuqida, 11 - séntebir weqesining Uyghurlargha körsetken tesiri heqqide toxtilip, "xitay bu weqeni oxshimighan pikirdiki Uyghur yazghuchi, sen'etchi, diniy zat, ziyaliylar we addi puqralarni " térrorchi"dep yoqitishning yaxshi pursiti qiliwaldi" deydu.

Ular"Uyghur bolup qélishning bedilini ötewatqan kishiler"

Rabiye xanim, tanabe puqralirining güentanamodiki Uyghur tutqunlar heqqidiki su'allirigha jawab bergende, ularning amérika hökümiti teripidin "térrorchi emes " dep aqlan'ghanliqini hemde 17 kishi 3 - bir döletning qobul qilishini kütüwatqanliqini eskertip, ular"Uyghur bolup qélishning bedilini ötewatqan kishiler" dep körsetti. Lékin u, bu nöwetlik yaponiye sepiride, eger yaponiye parlaménti we hökümet emeldarliri bilen körüshse, ularni yaponiyige qobul qilish iltimasida bolmaydighanliqini bildürdi. Bu tanabediki yapon puqralirining Uyghurlar toghrisida birinchi qétim doklat anglishi bolup, tingshighuchilarning kop qisimi Uyghurlarni birinchi qétim anglawatqan kishilerdur.

Rabiye xanimning doklati ularni chongqur hayajanlandurdi déyishke bolatti. "Xitay hökümitining Uyghurlarni basturushi néme üchün zörür bolup qaldi ? " dégen mesile ular jawabini élishqa qiziqidighan su'allarning biri bolup qaldi. (Tingshighuchi) yighinda özining nahayiti hayajanlan'ghanliqini ipadiligen bir tingshighuchi, "siz öz xelqingiz uchun nahayiti nurghun nersilerni qurban qilipsiz. Sizge hörmitimni ipadilimekchi. Men burun tibetler toghrisida nurghun nersilerni anglighan, lékin bügün siler toghrisida nurghun nersilerni biliwaldim" dédi. Rabiye qadirning tanabe'diki pa'aliyet küntertipini orunlashturush ishigha yaponiye xelq'ara kechürüm teshkilatining tanabe'diki shöbe ishxanisi mes'ul boldi. Tanabe'diki ishxanining mes'uli matsushita se'iji ependim bügünki doklat toghrisida muxbirimizgha mundaq deydu: (matsushita) " yapon xelqining Uyghurlar toghrisidiki chüshenchisi anche chongqur emes. Bügünki doklatni Uyghurning ehwalini chüshinishtiki muhim bir qedem, dep qaraymen."

Nöwette yaponiye xelq'ara kechürüm teshkilati we tanabediki shöbe ishxanisi, xitay hemde shangxey hemkarliq teshkilatidiki ottura asiya ellirige we pakistan hökümitige xet yézip,Uyghurlarni basturush we Uyghur musapirlarni xitaygha ötküzüp bérishni toxtitishni telep qilish üchün imza toplash pa'aliyiti qanat yayduruwatidu. Matsushita ependi muxbirimizgha bu pa'aliyet toghrisida toxtaldi. (Matsushita) rabiye xanimning tanabediki nutuqi yaponiyilik tingshighuchilargha sözligen birinchi nutuqi emes. U, buningdin bir kun burun tokyodiki bir zalda her sahediki 300 dek yaponiyilik tingshighuchigha doklat bérip, xitay da'irilirining Uyghurlargha qaratqan diniy we ma'arip siyasitini eyibligen idi.

" Qosh tilliq ma'arip siyasiti, Uyghurlarni assimilyatsiye qilish herikitining bir qisimi"

Shu künki nutuqida xitay da'irilirining " qosh tilliq ma'arip siyasiti Uyghurlarni assimilyatsiye qilish herikitining bir qisimi" dep qaraydighanliqini tekitligen rabiye qadir xanim, "ichkiridiki 'shinjang' siniplirining roli Uyghur perzentlirining kallisini yuyushni meqset qiliwatidu. Xitayning ma'arip siyasiti Uyghur milliy ma'aripini weyran qilip, Uyghur oqutquchilar qoshunini ishsiz qoydi. Xitayning assimilyatsiye qilish niyiti bolmisa, néme üchün nariside balilarni ata - ana terbiyisige éhtiyaj bolidighan mezgilide ata - anisining qoynidin yulup élip ichkirige apiridu ?"dep soridi. Uning eskertishiche, mektep yéshidiki Uyghur balilirining namaz oqush, roza tutush hemde diniy ibadet bilen shughullinishini chekleshning özi assimilyatsiye pilani uchun xizmet qilmaqtiken.

Yaponiyide oquwatqan mongghul qizi hasi rabiye xanimning doklatini anglighan tingshighuchilarning biri bolup, u öz tesiratini mundaq bayan qildi. ( Hasi) " men bügün rabiyening nutuqini anglap nahayiti tesirlendim hemde nahayiti azaplandim. Chünki uning dégenliri shinjangdila yüz bergen weqeler bolup qalmay, bu yene ichki mongghuldimu yuz bergen we biz öz közimiz bilen körgen hem anglighan weqelerdur. Shunga men uni bashqilargha qarighanda téximu chongqur hés qilalidim. Biz bir adem bolush süpitimiz bilen bashqilargha oxshash imtiyaz we hoquqlardin behriman bolush heqqimiz bar dep qaraymen."

Yaponiye xelq'ara kechürüm teshkilatining, bixeterlik seweblirini közde tutup, rabiye xanimning pa'aliyitini nahayiti éhtiyat bilen orunlashturghanliqini körüwélish mumkin. Rabiye xanim, tokyoda doklat bergende yighin zalini yaponiye bixeterlik organlirining 5 neper xadimi qoghdidi hemde rabiye xanim chüshken méhmanxana yatiqining téléfoni bixeterlik tüpeyli üzüwétildi. Yaponiye kechürüm teshkilatining rabiye xanimning pa'aliyitige mes'ul xanimi muxbirimizgha " yaponiyide xitay her nersige qadir, shunga nahayiti éhtiyat qilishimiz kérek" dédi. (Erkin)