Rabiye qadir, qeshqerde Uyghurlargha ölüm jazasi bérish weqesini " Wall Street Journal " da tenqid qildi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

2007 - Yili 9 - noyabir künidiki nutuq meydanidin bir körünüsh. RFA Photo /Erkin

Peyshenbe küni yaponiyining osaka we nara sheherliridiki ziyaritini axirlashturghan Uyghur dawasining rehbiri rabiye qadir, jüme küni yaponiyining xokkaydo arilida doklat bérish üchün yolgha chiqidu. U, yolgha chiqish aldida amérikining" Wall Street Journal" gézitide maqale élan qilip, xitay da'irilirining qeshqerde 6 neper Uyghurgha ölüm jazasi bérish weqesini eyiblidi hemde xitay da'irilirining olimpik yighinida kishilik hoquqni yaxshilash toghrisida bergen wedisidila emes, 1955 - yili Uyghurlargha bergen aptonomiye wedisidimu turmighanliqini ilgiri sürdi.

" Xitayning qeshqerde 6 neper Uyghurgha ölüm jazasi bergenliki wediside turmighanliqining tipik misali"

Rabiye qadirning amérika "Wall Street Journal" gézitide "Uyghurning peryadi"mawzudiki maqalisi élan qilin'ghan shu küni, u yaponiyining osaka shehiridiki bir méhmanxanida osaka we nara sheherliride élip barghan ziyaret we doklat bérish pa'aliyitini axirlashturup, shimaldiki xokkaydogha qarap uchushning teyyarliqini qiliwatatti. Uning yaponiye sepiride yaponiyilik tingshighuchilargha yetküzmekchi bolghan eng yirik xitablirining biri, Uyghurlarning kishilik hoquqi éghir depsende qiliniwatqan ehwalda olimpik yighinini béyjingda ötküzüshning olimpik rohigha xilap ikenliki bolup, u charshenbe küni osakadiki ayallar pa'aliyet merkizide bergen doklatida béyjing olimpik yighinini bayqut qilish mesilisini alahide tekitligen idi.

Rabiye qadir, " Wall Street Journal " gézitidiki maqaliside béyjing olimpik yighinini bayqut qilish mesilisige izahat bérip, xitay da'irilirining olimpik ötküzüsh hoquqi bérilse, kishilik hoquqni yaxshilaymiz, dégen wediside turmighanliqi we qeshqerde 6 neper Uyghurgha ölüm jazasi bergenliki bu wediside turmighanliqining tipik misali, dep körsetken. U, radi'omizgha bergen bayanatida her yili héyt - bayram we xelq'ara künlerni Uyghurlargha ölüm jazasi bérish bilen tebrikleydighan bir döletning olimpik yighini ötküzüshini rawa körmeydighanliqini bildürdi.

" Ish bashlashning eng köngüldiki jayi xitaylar shinjang Uyghur aptonom rayoni dep ataydighan sherqiy türkistandur "

Wall Street Journal Gézitidiki maqaliside hazirning özi "olimpik yighinigha az qéliwatqan mezgilde xelq'araning diqqet nezirige sazawer bolalmay kéliwatqan dunyaning chétidiki rayonlarning weziyitige nezer tashlashning yaxshi peyti" dep tekitligen rabiye qadir "ish bashlashning eng köngüldiki jayi xitaylar shinjang Uyghur aptonom rayoni dep ataydighan sherqiy türkistandur" deydu.

Rabiye qadir yene, xitay da'irilirining qeshqerde ölüm jazasigha höküm qilin'ghan Uyghurlarni bu yil 1 - ayda pamir igizlikining kosrap etrapidiki atalmish "térrorchilar lagiri"gha hujum qilish weqeside qolgha chüshkenlerning bir qisimi, dep jakarlighanliqini eskertip, lékin xitay da'irilirining atalmish térrorchilar lagirigha da'ir matériyallar, sin'alghu, terepsiz guwahchilarning bayanati yaki maddiy pakitlarni élan qilmighanliqini shundaqla xitay hökümiti sot hökümnamisini élan qilishning sirtida sot jeryani, sot xatirisi, maddiy pakit we mehkumlarning isimlikini élan qilmighanliqini bildürdi. "Xitay hökümiti néme üchün Uyghurlarni olimpik yighinigha qarimay shiddetlik basturidu ? " bu, yaponiyilik tingshighuchilar rabiye qadirning yaponiye sepiride jawabini almaqchi bolghan su'allarning biri idi. Rabiye qadirning eskertishiche, osakadiki yighinida bir tingshighuchining bu heqtiki su'aligha rabiye qadirning yaponiyilik hemrasi na'oka mizutani jawab bergen.

" Uyghurlarning yerlik hökümetlerde kichikkine bolsimu söz qilish hoquqi qalmidi"

Rabiye qadir maqaliside yene, xitayning olimpik wedisidila emes, Uyghurlargha bergen aptonomiye wediside turmighanliqini eskertip,"béyjing rehberliri 1955 - yili milliy we medeniyiti Uyghur türkliridin bolghan sherqiy türkistan xelqighe aptonomiye wede qilghan idi. Mana bügün Uyghurlarning yerlik hökümetlerde kichikkine bolsimu söz qilish hoquqi qalmidi " dep yazdi. U, charshenbe küni osakadiki ayallar pa'aliyet merkizidiki doklat bergende bu mesilini yeni az kem 60 yil ichide Uyghurlarning siyasiy we ijtima'iy ornida yüz bergen özgirishni chüshendürgen. Yighinda yaponiyilik tingshighuchilarning diqqitini qozghighan mesililerning biri, xitay hökümitining siyasitige Uyghur ilidiki xitay köchmenlirining inkasi idi.

Rabiye qadir bir tingshighuchining "ürümchi nopusining %71 ni igileydighan xitay puqraliri Uyghurlargha qandaq mu'amile qilidu ? " dégen su'aligha " epsuski " dep jawab bergen. Rabiye qadir, "Wall Street Journal" gézitidiki maqaliside Uyghurlarning qanuni hoquqi térrorchiliqqa qarshi turush nami astida depsende qiliniwatqanliqini eskertip,"hökümetning tutqun qilishigha uchrighan Uyghurlar yolsiz mu'amilige uchrap we köp hallarda qanuniy wakaletchi teklip qilishi ret qilinip, qanunsiz sotlanmaqta. Ularning pakit telep qilish hemde yuqirigha eriz qilish hoquqi ret qilinmaqta " deydu. Maqalisining axirida ijabiy siyasiy yéngiliqlar tinch yollar bilen emelge éshishi kérek, dep qaraydighanliqini tekitligen rabiye qadir," xitay da'irlirining muxbirlarni tutqun qilip, puqralarni öy -makanidin qoghlighan, diniy pa'aliyetlerni teqip qilghan we hökümetke öktichi pikirlerni basturghanliqi ashkara " dep körsetti shundaqla bu ehwalda "biz xitayning wedisige qandaq ishineleymiz? " dep yazdi. (Erkin)