Rabiye qadir yaponiyining masey we yamaguchi qatarliq jaylirida nutuq sözlidi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

2007 - Yili 14 - noyabir künidiki nutuq meydanidin bir körünüsh. RFA Photo /Erkin

Yaponiyini ziyaret qiliwatqan Uyghur dawasining rehbiri rabiye qadir axirqi künlerde yaponiyining masey, yamaguchi qatarliq jaylirini ziyaret qilip, bu yerdiki yaponiyilik tingshighuchilarni Uyghur kishilik hoquqi weziyitige köngül bölüshke chaqirdi. Bu jeryanda rabiye qadir tingshighuchilarning Uyghurlargha munasiwetlik su'allirigha jawab bergen.

" Qizliringlarni yötkep kétiwatsa, néme üchün namayish qilip öz naraziliqinglarni bildürmeysiler ? "

Uyghur milli herkitining rehbiri rabiye qadir xanim 3 heptilik yaponiye sepirining 17 - we 18- noyabirlardiki ziyaret küntertipige asasen yaponiyining masey we yamaguchi dégen jaylirida shu yerlik tingshighuchilargha Uyghurlar duch kéliwatqan siyasiy, ijtima'iy mesililer toghrisida doklat bérip, xitay da'irilirini térrorchiliqqa qarshi turush nami astida Uyghur siyasiy mehbuslargha ölüm jazasi bérish bilen eyiblidi hemde xitay hökümitining yadro siniqining ziyankeshlikige uchrighan Uyghurlargha tibbiy yardemde bolmighanliqini, Uyghurlarda zeherlik chékimlik, pahishixana we eydiz késilining yamrap kétishige köz yumghanliqini ilgiri sürdi. Shundaqla Uyghur ösmürlirini ichkiri ölkilerde oqutushni mezmun qilghan "shinjang sinpilirini" we Uyghur qizlirini ichkiri ölkilerde ishleshke yötkesh siyasitini tenqid qildi.

Rabiye qadir xanim, Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan yuquriqi ijtima'iy mesililerni 16 - we 17 - noyabir künliri masey, dégen jayda bergen doklatida otturigha qoyghan bolup, u bu ijtima'iy mesililer Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan "exlaqiy krizis" ning mehsuli we bu krizista xitay hökümitining diniy étiqadni cheklesh siyasitining töhpisi bar, dep tekitligen.

Rabiye qadir düshenbe küni radi'omizgha bergen bayanatida maseydiki doklati heqqide toxtaldi. Xitayning Uyghur qizlirini ichkiri ölkilerge ishleshke yötkesh we Uyghur ösmürlerni ichkiridiki mekteplerde oqutush siyasiti maseydiki yaponiyilik tingshighuchilarning eng diqqitini tartqan mesililer idi.

Xitay hökümiti Uyghur qizlirini yötkesh we Uyghur perzentlirini ichkiri ölkilerde oqutush siyasiti Uyghurlarning ma'arip sapasi we turmushini yaxshilashni meqset qilghan, dep chüshendürgen bolsimu, lékin yaponiyilik tingshighuchilar xitay da'irilirining bu siyasitige guman bilen qaraydighan bezi su'allarni soridi. Rabiye qadir bir tingshighuchining " qizliringlarni yötkep kétiwatsa, néme üchün namayish qilip öz naraziliqinglarni bildürmeysiler ? " dégen so'aligha jawab bergen.

Uyghurlar balilirining rehimsiz we yatliship kétishidin qorqmamdu ?

Rabiye qadir otturigha qoyghan mesililer ichide sorundiki tingshighuchilarning diqqitini qozghighan yene bir mesile, mektep yéshidiki Uyghur perzentlirini ichkiri ölkilerde oqutush programmisi idi. Xitay hökümiti bu programmigha asasen ichkiride oquydighan "shinjang sinipidiki" oqughuchilarning sanini téz kéngeytmekte idi. Bu balilarning ata -ana méhrige toyunmighanliqini, öz medeniyiti bilen tonushup bolalmighanliqini tekitligen rabiye qadir, xitayning siyasiti ularni öz medeniyitige yat kishiler qilip yitishtürüshtur, dep eyibligen idi.

Maseydiki yighinda bir tingshighuchi, Uyghurlar néme üchün "shinjang siniplirining" öz yurtida échilishini, perzentlirining öz qoynida oqutushini telep qilmaydu ? balilar anisining muhebbiti, millitining medeniyet terbiyisige éhtiyaj tursa, néme üchün ichkiride oqushi kérek ? Uyghurlar balilirining rehimsiz we yatliship kétishidin qorqmamdu ? dep soridi. Rabiye qadir bu so'algha "men shuning üchün bu yerge keldim " dep jawab bergen.

Yadro siniqining ziyankeshlikige uchrighan Uyghurlar tibbiy yardemge muyesser bolalmidi

Rabiye qadir, 18 - noyabir küni yaponiyining yamaguchi, dégen yéride bergen doklatida Uyghur tetqiqati bilen shughullinidighan yaki Uyghur mesilisige qiziqidighan ziyaliy, oqutquchi we oqughuchilargha 2 sa'et söz qilip, Uyghur déhqanlirining dawalash yardimige érishelmeydighanliqini, bolupmu yadro siniqining ziyankeshlikige uchrighan Uyghurlar hazirgha qeder tibbiy yardemge muyesser bolalmighanliqini bildürdi. U, bu sözlerni bir tingshighuchining xitay hökümiti néfit bayliqi chiqqan jaylardiki Uyghur déhqanlirini razi qilamdu ? dégen so'aligha jawab bergende tekitligen.

Lékin xitay hökümiti rabiye qadirning Uyghur kishilik hoquqi weziyitini téma qilghan yaponiyidiki doklat bérish pa'aliyitige qarshi jim olturmidi. Xitay terep yaponiye döletlik téléwiziye qanili NHK ni qeshqerge teklip qilip, Uyghurlarning ishsiz qalghanliqini, Uyghur puqralirining xitay tilida sözlishishke mejburlan'ghanliqini ret qilghan. NHK Téléwiziye qanili yekshenbe künluk programmisida qeshqerdiki bir karxanida ishlewatqan Uyghur ayallirini we soda qiliwatqan Uyghur tijaretchilerni ziyaret qilip, hökümetning Uyghurlarni qewetlik yéngi öylerge olturaqlashturghanliqini ilgiri sürgen. Lékin rabiye qadir bir tingshighuchining bu heqtiki bir so'aligha jawab bergende NHK ning programmisidiki bayanlarni ret qildi.

Xitayda da'irilerning qanun'gha xilap herikitini sürüshtüridighan terepsiz edliye orgini mewjüt emes

Yene bir tingshighuchi, qeshqerde 6 neper Uyghurning siyasiy sewebler tüpeyli ölüm jazasigha höküm qilin'ghanliqini eskertip, béyjing olimpik yighini yétip kéliwatqan mezgilde yüz bergen bu weqege xelq'ara olimpik komitétining inkas qayturghan yaki qayturmighanliqini soridi. Rabiye qadir bu so'algha " olimpik komitéti hazirgha qeder pozitsiye bildürmidi. Lékin biz munasiwetlik xelq'ara organlargha anglitiwatimiz " dep jawab bergen bolup, u xitayning Uyghur siyasiy öktichilirini térrorchiliqqa qarshi turush nami astida basturuwatqanliqini tekitligen.

Rabiye qadir, xitay aptonomiye qanunida Uyghurlargha bir qatar hoquqlarni bergen, da'iriler bu qanun'gha zit ishlarni qilsa siler merkezge eriz qilsanglar bolattighu ? dep sorighan bir tingshighuchigha "xitayda da'irilerning qanun'gha xilap herikitini sürüshtüridighan terepsiz edliye orgini mewjüt emes " dep berdi. Rabiye qadir 20 - noyabir küni yaponiye sepirining kéyinki békiti osakada doklat béridu. (Erkin)