Америка хәлқара диний әркинлик комитети хитайниң уйғур елидә йолға қойған рамзан ейидики чәклимиләрни бикар қилишни тәләп қилди

Хитай даирилири рамзан ейи кириши билән бир йүрүш тәдбирләрни йолға қоюп, уйғур һөкүмәт әмәлдарлириниң вә оқутқучи-оқуғучиларниң рози тутуши, таравиға бериши вә ибадәт паалийәтлиригә қатнишишини чәклигән.
Мухбиримиз әркин
2012.08.01
Uyg-qiyin-ramazan-305.jpg Рамзан мәзгилидә қәшқәрдики уйғурлар.
AFP Photo

Мәзкур чәклимә кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә диний әркинликни көзәткүчи органларниң дәрһал тәнқидигә учриди. Кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә диний әркинликни көзәткүчи органлар хитай һөкүмитидин мәзкур бәлгилимини дәрһал бикар қилишни тәләп қилип, буниң наразилиқ вә тоқунушни кәлтүрүп чиқирилғанлиқини агаһландурди.

Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң сиясәт вә тәтқиқат ишлириға мәсул муавин директори скот филлипс, хитай даирилириниң уйғур илидики бәзи районларда йолға қойған роза тутуш, таравиға бериш қатарлиқ диний ибадәт паалийәтлирини чәкләш тәдбирлиригә баһа берип, бу хил тәдбирләрниң хәлқара бирдәк етирап қилған универсал кишилик һоқуқ өлчимигә хилаплиқи, буниң хитай һөкүмити билән уйғурлар арисидики мунасивәтни илгириләп мурәккәпләштүрүп, муқимлиқ вә бихәтәрликкә һечқандақ пайдиси йоқлуқини агаһландурди.

Рамзан ейи кириши билән уйғур аптоном районидики наһийә, йеза-базар дәриҗилик йәрлик һөкүмәтләр һәр хил бәлгилимиләрни чиқирип, оқутқучи-оқуғучи, кадир, хизмәтчи, пенсийигә чиққан кадирлар вә партийә әзалириниң роза тутуши, мәсчиткә кирип ибадәт қилиши, иптар вә тарави қатарлиқ паалийәтләргә қатнишишини чәклигән.

Бәзи җайларда пуқраларға вәдинамә яздурулуп, пәрзәнтлириниң намаз оқумаслиқи, роза тутмаслиқи, таравиға бармаслиқи, диний паалийәткә қатнашмаслиқиға капаләтлик қилиши, чүмбәл артқан, пәрәнҗә кийгән аялларни дәрһал һөкүмәткә паш қилиши тәләп қилинған.

Даириләр ақсуниң онсу наһийисидә йәккә тиҗарәтчиләргә 10 түрлүк тәләп қоюлуп, тиҗарәтчиләрниң сақал қоюп, узун тон кийивалған яшларни, ромал артивалған пәрәнҗилик аялларни ишлитиши, дуканда намаз оқуши, дуканға диний мәзмундики рәсим вә символ характерлик нәрсиләрни есиши, “мусулманчә” яки “һалал” дәп хәт йезилған нәрсиләрни сетиши, ремонт қилиш яки иҗаригә беришни баһанә қилип, рамзанда дуканни тақап қоюши, “җилбап” дәп аталған аяллар пәрәнҗиси сетишини чәклигән.

Америка хәлқара диний әркинлик комитетидики скот филлипс хитайниң юқириқи сияситини тәнқидләп, хитай һөкүмитиниң хәлқара кишилик һоқуқ өлчимигә еғир бузғунчилиқ қиливатқанлиқини билдүрди. У: биз хитай һөкүмитиниң шинҗаң аптоном районида йолға қойған сиясити сәлбий нәтиҗә бериду вә бу хитай өзи етирап қилған хәлқара кишилик һоқуқ өлчәмлиригә хилап, дәп һесаблаймиз. Шундақла биз йәнә пакитларда көрситилгәндәк уйғур мусулманлири бейҗиңниң сиясити астида изтирап чекиватиду, дәп қараймиз. Униң йолға қойған тәдбирлири бихәтәрлик тәләплиридин һалқип өтүп, яш өсмүрләрниң намаз оқуши, мәсчиткә кириши, диний паалийәт билән шуғуллиниши, диний кийимләрни кийиши вә шәхси диний курсларни чәкләшкә йүзләнгән. Бу наһайити қорқунчлуқ бир вәзийәт. Бу хәлқара диний әркинлик комитети йеқинқи 10 йилдин буян шинҗаңда көргән әң еғир мәнзирә. Бу әһвал өзгәртилиши керәк, дәп көрсәтти.

Дуня уйғур қурултийиниң ашкарилишичә, хитай даирилириниң рамзан ейидики диний чәклимиси уйғур илиниң бәзи районлирида мусулманларниң наразилиқини қозғиған. Қурултай баянатчиси дилшат ришит, чаршәнбә күни радиомизға ашкарилап, қәшқәрниң мәкит наһийисидә диний етиқадни қоғдап, хитайға қаршилиқ көрситиш һәққидә тәшвиқат вариқи тарқитилғанлиқи, даириләрниң район атлап дин тәблиғ қилиш, рамзанда роза тутушни тәрғиб қилиш билән әйибләп, икки уйғурни қолға алғанлиқини билдүрди.

Америка хәлқара диний әркинлик комитетидики доктор скот филлипс хитай данилирини агаһландуруп, бу хил диний чәклимиләрниң уйғур мусулманлирини илгириләп радикаллаштуридиғанлиқини илгири сүрди.

У мундақ дәйду: комитетимиз буниңдин хели бурун хитай һөкүмитигә әскәртип, уларниң сиясити радикаллишишни кәлтүрүп чиқиридиғанлиқи, мәсилә туғдуридиғанлиқи, сәлбий үнүм беридиғанлиқини билдүргән. Биз бейҗиңниң сияситиниң сәлбий үнүм беридиғанлиқи, радикаллишишни кәлтүрүп чиқиридиғанлиқиға ишинимиз. Шуңа улар уйғурлар билән өз-ара ишәнч һасил қилиш үчүн диний паалийәтләргә қаритилған барлиқ чәклимиләрни бикар қилиши лазим. Шинҗаңда тинч диний ибадәткә йол қоюп, уйғурларға 1‏-қәдәмдә узундин буян давам қилип келиватқан мәсилиләрни һәл қилидиғанлиқини намаян қилиши керәк.

Д у қ ниң баянатчиси дилшат ришит радиомизға бәргән баянатида, хитай даирилириниң йәрлик уйғур кадирларни розида тамаққа орунлаштурғанлиқини тәнқид қилди. Уйғур аптоном районлуқ һөкүмәтниң тор бекитидә елан қилинған бу һәқтики бир баянатта, партийә секретарлириниң йәрлик йеза-кәнт башлиқлириға тамақ берип, уларниң тамақ йегән-йемигәнликини синаш, бу арқилиқ уларниң роза тутқан-тутмиғанлиқини ениқлаш тәләп қилинғанлиқи илгири сүрүлгән.

Бирақ хитайниң радикал усулларни қоллинип, уйғурларниң диний әркинликини чәклиши америка дөләт ишлар министирлиқиниң йеқинда елан қилинған “2012‏-йиллиқ диний әркинлик доклати” да тәнқид қилинған. Униң уйғур оқутқучи, профессор, оқуғучи вә һөкүмәт хадимлирини чәкләп, уларниң рози тутуш, намаз оқуш қатарлиқ диний паалийәт билән шуғуллинишиға чәклимә қойғанлиқини әйиблигән. Америка дөләт ишлар министирлиқи хитайни бу йил йәнә, диний әркинлик вәзийити алаһидә диққәт қилинидиған дөләтләр тизимликигә киргүзгән иди.

Америка хәлқара диний әркинлик комитетидики доктор скот филлипс тизимликтики дөләтләргә қандақ чарә қоллиниш мәсилисидә һәққидә тохтилип, диний әркинликкә бузғунчилиқ қилғанлиқи сәвәблик “шинҗаң” ға ембарго қоюшни тәләп қилди.

У: биз диний әркинлик вәзийити алаһидә диққәт қилинидиған дөләтләр тизимликидики әлләргә уларниң бузғунчилиқ һәрикитини нишан қилип, чарә қоллиниш керәк, дәп қараймиз. Уйғур диний әркинлик мәсилиси хитайниң бу җәһәттики тәрәққиятини баһалайдиған мизан. Бу мәсилә бизниң хитай билән болған мунасивитимизниң барлиқ қатламлирида оттуриға қоюлуши лазим. Шундақла йәнә, диний әркинлик вәзийити интайин начар өлкиләргә конкрет ембарго қоюш зөрүр. Бизниң қаришимизчә шинҗаң хитайдики диний әркинлик вәзийити әң начар райондур, дәп көрсәтти.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.