Rusiye kelgüside musulman dölitige aylinamdu?

• Ixtiyari ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

1999-Yili 22-séntebirde, chéchenlerning rehbiri arslan meshedow muxbirlarning so'allirigha jawab bermekte.Uzun yillar sowét ittipaqining milletler mesilisini tetqiq qilghan alim pawl goble ependi rusiyinining kelgüside musulman dölitige aylinish mumkinliki barliqini otturigha qoydi. AFP

Rusiye nöwette, musulmanlargha nisbeten qandaq tashqi we ichki siyaset yürgüzüsh siniqigha duch kelmekte. Rusiye tashqi jehettin ottura sherqtiki musulman döletliri bilen bolghan munasiwetlirini yaxshilashqa tirishmaqta. Düshenbe küni rusiye prézidénti ottura sherqtiki se'udi erebistan, qatar we idordaniyedin ibaret üch döletke qaratqan ziyaritini bashlighan.

Düshenbe küni se'udi erebistan'gha yétip kélip, se'udi padishahi bilen körüshüp, soda-iqtisad we térrorchiliqqa qarshi küresh we bashqa témilarda söhbet qilghan. Xewerlerdin qarighanda, rusiyidiki musulmanlarning sani 30 milyon etrapida bolup, chechenistan weqelirdin kéyin rusiyining musulmanlar dunyasidiki tesiri selbiy tüs alghan hemde rusiyining oz ichidiki musulmanlargha nisbetenmu nachar mu'amililerde boluwatqanliqi tenqid qilinmaqta. Biraq, amérika alimi pawil gobelning qarishiche, rusiyidiki musulmanlarning sani üzlüksiz köpiyip, kelgüside rusiyidiki musulmanlarning sani ruslardin éship kétishi mumkin iken.

Uzun yillar sowét ittipaqining milletler mesilisini tetqiq qilghan alim pawl goble ependi rusiyinining hazirqi nopus ehwali, ruslarning nopus jehette aziyishqa qarap yüzliniwatqanliqini nezerge élip, rusiyidiki musulmanlarning san jehette ruslardin éship kétish bilen musulman dölitige aylinish mumkinliki barliqini otturigha qoydi.

Musulmanlarning sani téz ashqan

Amérika alimi gobléning pikirlirigha tayan'ghanda musulmanlarning nopus jehette éshishi tebi'iy köpiyishtin bashqa yene yéngi köchmenler hésabighimu köpeymekte. Her yili merkiziy asiya we kawkaziye rayonliridin minglap musulmanlar rusiyige keldi hem kelmekte, uning üstige musulmanlarning a'ilisi köp baliliq bolup, bu nopusning téz éshishidiki muhim bir amil, musulmanlarning sanining ashqanliqining ispatliridin biri 1991-yili rusiyide 300 meschit bar bolghan bolsa, hazir 8 minggha yetken, 1989-yilidin beri musulmanlarning köpiyish nisbiti 40-50% bolghan.Rusiyidin ötken bir yilda 13 ming adem hejge barghan.

Xewerlerdin qarighanda, özbékistan, tajikistan, qirghizistan jumhuriyetliridin bir qanche milyon ahalining rusiyining ottura we gherbiy sibiriye hetta yiraq sherq rayonlirighiche tarqilip, türlük kesip bilen tirikchilik qiliwatqanliqi melum. Bolupmu, wolga-ural boyliri hem sibiriye rayonidiki köpligen dehqanchiliq ishliri özbékler teripidin béjirilgen bolup, rusiye bu emgek küchlirige muhtaj iken. Eger bu ahalilar u yerde makanliship qalsa, ularning köpiyishimu téz bolidiken.

Amérika alimi goblé musulmanlarning köpiyish süritini hésablash arqiliq "2030 yilgha barghanda rusiyede musulmanlar san jehettin ruslardin éship kétishi mumkin, hazir moskwa – yawropadiki eng köp musulmanlar yashaydighan sheherdur".

Asasliq musulmanlar rayoni

Amérika awazi radi'osining ziyaritini qobul qilip, öz köz qarashlirini otturigha qoyghan proféssor gobléning pikirlirige tayan'ghanda, hazir rusiye ahalisi 150 milyondin artuq bolup, buning ichide 30 milyoni musulmanlardur. Rusiyining nopus tarqilish ehwalidin qarighanda, rusiye fédératsiyisi terkibidiki wolga deryasi bilen ural taghliri etrapini asas qilghan tataristan we bashqurtistan jumhuriyetliri musulmanlar eng köp rayonlar bolup hésablinidu. Bulardin bashqa yene shimaliy kawkaziyidiki daghistan, qabardin-balqar jumhuriyiti, qarachay-chérkes jumhuriyiti, chéchiniye jumhuriyiti we in'gushitiye qatarliqlarmu asasliq musulmanlar rayonidur.

Rusiye musulmanliri ichide nopusi eng köp millet tatarlar bolup, nopusi alte milyondin artuq hésablinidighan tatarlar rusiyining hemme sheherlirige dégüdek tarqalghan. Proféssor pawl gobléning qarishiche, musulmanlarning köpiyishining eksiche ruslarning köpiyish nisbiti töwen bolup, ular köp perzentlik bolushni xalimaydu. Her yili 2 milyondin 5 milyon'ghiche ayal bala aldurush opératsiyisi qilduridu.

"Rus a'ililirini köprek ferzend körüshige ündeshke bolmaydu. Buning üchün köp pul kérek." Deydu amérika alimi, rusiyidiki iqtisadiy, ijtima'iy sewebler tüpeylidin ruslarning perzentlik bolush, bolupmu köp perzentlik bolush qizghinliqi töwenlep ketken. Bu ehwal axirqi hésabta ruslarning azlishini keltürüp chiqiridiken.

Rusiye hökümitining inkasi

Rusiye metbu'atlirida ruslarning sanining téz sürette azlap kétiwatqanliqi, buning üchün bashqa sabiq sowét jumhuriyetliridiki ruslarni rusiyige köchürüp kélish pilani tüzülgenliki, rusiye parlamént ezaliriningmu ruslarning nopus jehette azlap kétishining aldini élish charisi qollinishni telep qilghanliqi heqqide xewer bérilgen idi. Uchurlardin qarighanda, ruslarning nopus jehette azlashqa qarap yüzlinishi, rusiye hökümitining aldini élish charilirini békitishini keltürüp chiqarghan bolup, téxi yéqindila rusiye prézidénti wladimir putin her qaysi musteqil döletler hem dostluqigha eza ellerdiki 20-25 milyon etrapidiki ruslarni rusiyige köchürüp kélip orunlashturush, ulargha ish bérish hetta köchüshini iqtisadiy yardemler bilen teminlesh heqqidiki höjjetke qol qoyghan.

Doktor pawulning qarishiche, rusiye hökümiti kelgüside musulmanlarning ruslardin ustun halgha kélip qélishining aldini élish üchün türlük charilerni qollanmaqta. Buning aldini élishning bir yolining silawiyanlarning birliship, bir döletke aylinishi bolushi mumkin.

"Rusiye hökümitige muwapiq yene bir yol – bu pan-slawyan mepkurisini algha sürgen halda bél rusiye, ukra'iniye we shimaliy qazaqistan bilen qoshulup, birlikke kelgen dölet tüzüsh hem shuning hésabigha musulmanlarning köpiyishini 100-150 yilgha arqigha sürüwétish" deydu pawl goblé ependi.

Uchurlardin qarighanda, rusiye hökümiti ottura asiya we bashqa jaylardin kéliwatqan köchmenler dolqunini kontrol qilish üchünmu yéngidin tizimlash, ruxset élish tedbirlerni békitken.

Elwette, rusiye hökümiti peqet musulmanlarning köpiyishidinla emes belki yiraq sherq rayonida xitay nopusining eship kétip, xitaylarning kelgüside rusiyidiki asasliq millet bolush bilen siyasiy hoquq dewa qilishi hemde xitayning yiraq sherqni igilishidinmu endishe qilmaqta. Bu adette rusiyide "xitay tehdidi "köz qarishi dep atilidu (ümidwar)