Сәккиз дөләт йиғини вә русийә-америка мунасивәтлири (1)

• Мухбиримиз үмидварниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

15-Июл күни өткүзүлмәкчи болған сәккиз санаәт дөлити башлиқлириниң русийиниң санкит петәрбург шәһиридә учришишиниң муһим хәлқаралиқ сиясий әһмийәткә игә икәнлики илгири сүрүлмәктә. Бу қетимқи йиғин иранниң ядро мәсилисини өз ичигә алған талаш-тартишлар техи һәл болмиған, ирақ вә афғанистандики қаршилиқ һәрикәтлири күчийишкә башлиған, хәлқара пул –муамилә вә енергийә саһәсидә йеңи җиддийликләр пәйда болған бир қатар хәлқаралиқ вә район характерлиқ мурәккәп вәзийәткә дуч кәлгәндин сирт йәнә америка билән русийә мунасивәтлириму бираз йириклишип, улар арисида "йеңи соғуқ уруш" келип чиқиш еһтималлиқи пәйда болған әһвалға тоғра кәлди.

Бу қетимқи йиғин җәрянда пиланланған америка президенти җорҗи буш билән русийә президенти владимир путинниң айрим сөһбәтлишишиниң вашингтон билән москваниң арисини иллитиш ролини ойнияламду яки йоқму дегән мәсилә көзәткүчиләрниң диққитини җәлип қилмақта.

Русийә сәккиз дөләт гуруһиниң рәсми әзаси

Советләр иттипақи йимирилгәндин кейин русийә президенти борис йелитсин өзиниң чоң арзусиниң сәккиз дөләт гуруһиға әза болуш салаһийитигә еришиш икәнликини билдүрүп,көп тиришчанлиқ арқилиқ бу тәшкилатниң козәткүчилиқ салаһитигә әришкән болсиму, әмма владимир путин һакимийәтни игилигәндин кейин русийә сәккиз дөләт гуруһиниң рәсми әзалиқини қолған кәлтүрди.

Мәзкур сәккиз дөләт әмәлийәттә дуня сияситинила әмәс бәлки, дуня иқтисадиниң тәрәққияти сәвийиси һәм йүзлинишини бәлгиләш иқтидариға игә мәмликәтләр болуп, русийә мәзкур тәшкилатқа қатнишиш арқилиқ өзиниң хәлқара җәмийәттики тәсири зор дәриҗидә ашурушни мәқсәт қилған иди. Москва рәһбәрлири ахири 2006-йиллиқ сәккиз дөләт башлиқлири йиғиниға саһипханлиқ қилиш салаһийитини қолға кәлтүрди. Лекин, бу күнләрдә русийиниң ғәрб дуняси җүмлидин америка қошма шитатлири билән болған мунасивәтлири 11-сәнтәбир вәқәсидин кейинки әң товән дәриҗигә чүшкән болуп, москва билән ғәрб дөләтлириниң һәр саһәдики ихтилаплири күнсанйин күчәйди.

Владимир путиниң ғәрб дөләтлиригә йүргүзүватқан енергийә сиясити ғәрбликләрниң наразилиқини қозғиди. Н а т о билән болған һәмкарлиқлардиму бәзибир ихтилаплар келип чиқти. Болупму, иранниң ядро қораллири пилани мәсилисидики ихтилап әң гәвдилик болуп, русийә баштин ахири хитай билән бир сәптә туруп, ғәрб дөләтлириниң қарашлириға қарши чиқти. Москва ғәрбниң даимла түрлүк мәсилиләрдә өзини тәнқид қилишини шуниңдәк ғәрб дөләтлирини асас қилған сәккиз санаәт дөлитиниң бирликтә русийини тәнқид қилидиған гуруһ болушини техиму халимайтти. Мана мушундақ русийә үчүн пайдисиз вәзийәт астида русийә бир тәрәптин ғәрб дөләтлири билән болған, өзара чүшинишни илгири сүрүп, мунасивәтни яхшилаштәк ташқи истратегийә бәлгилигән.

Америка билән русийә арисидики ихтилаплар

Йеқинқи йиллардин буян болупму ирақ урушидин кейин америка билән русийә арисидики мунасивәтләрдә қисмән ихтилаплар келип чиққан иди. Көзәткүчиләрниң қаришичә, бу ихтилаплар мушу бир йилдин буян техиму күчәйди. Мәзкур ихтилаплар асаслиқи төвәндикидәк бир қанчә тәрәптин ипадиләнгән болуп, биринчидин йеқинқи йиллардин буян русийә президенти владимир путиниң барлиқ һоқуқларни өз қолиға мәркәзләштүрүп, демократик сайлам вә демократик пикир вә сөз әркинликини чәкләшкә йүзлиниватқанлиқи америкиниң тәнқидигә учриған. Америка русийини демократийә җәһәттә чекинип кәткәнлик билән әйиблигән болуп, буниңдин бир қанчә мәзгил илгири америка муавин президенти дек ченй балтиқ җумһурийәтлирини вә қазақистанни зиярәт қилиш җәрянида русийиниң демократийә җәһәттә арқиға чекинип кәткәнликини ашкара тәнқид қилған иди. Бу москва рәһбәрлирини нарази қилди.

Иккинчидин, енергийә җәһәттә русийиниң украинийә, грузийә, молдавийә қатарлиқ дөләтләргә бесим қилип, уларни өзигә бойсундурушқа урунуши вашиңтонниң әйиблишигә дуч кәлди.

Учинчидин, русийиниң һәр хил васитиләр арқилиқ мустәқил дөләтләр һәмдостлуқидики дөләтләрдә өз тәсирини тикләшкә һәтта грузийә, молдавийә қатарлиқ дөләтләрниң земин пүтүнликигә тәһдид селиватқанлиқи вашингтонниң тәнқидигә учриди.

Төтинчидин, америка русийиниң иттипақчиси һесаблинидиған беларусийә президенти александир лукашенкони мустәбитлик әйибләп, уни демократик ислаһатқа дәвәт қилди. Бәшинчидин русийиниң оттура шәрқ сиясити җүмлидин москваниң пәләстин мәсилисидә "һаммас" тәшкилатини қоллиши, иран мәсилисидә хитай билән бирлишип, америка башлиқ ғәрб дөләтлириниң тәклиплиригә қаршилиқ билдүрүши изчил һалда вашингтонниң наразилиқи астида болди.

Америка қошма шитатлири юқириқи бир қатар мәсилиләрдә русийә һөкүмитигә тәнқидий мәйданда туруп, униңдин хаталиқлирини түзүтүшни болупму, демократик тәрәққиятқа капаләтлик қилишни изчил тәләп қилсиму, әмма москва бәрибир бу тәклипләрни аңлимиди. Әксичә, москва рәһбәрлири вашингтонни русийиниң ички ишиға арилашқанлиқ билән әйиблиди һәтта америкини, мәбләғ аҗритип,тәшвиқат васитилири вә түрлүк һөкүмәткә тәвә әмәс тәшкилатлардин пайдилинип, демократийә шуари билән русийигә һуҗум қилди дәп қариди. Русийиликләр йәнә америка русийиниң мустәқил һалда хитай, иран қатарлиқ асия дөләтлири билән җүмлидин оттура асия дөләтлири билән дипломатик алақилар елип берип, улар билән қоюқ мунасивәт орнитишини халимайду. Вашингтон москвадин өзиниң "қаш-қапиқиға қарап иш турушни" халайду һесаблап, бу тәнқидләрни русийиниң дөләт ғуруриға қилинған һуҗум дәп әйиблиди.

Әлвәттә, йәнә бу йәрдә русийиниң оттура асия сиясити болупму шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати арқилиқ хитай билән қоюқ һәрбий-сиясий вә иқтисадий мунасивәтләрни тәрәққи қилдуруп, америкиниң оттура асиядики һәтта җәнубий асиядики тәсирини сиқип чиқиришқа ашкара интилишиму америкиниң диққәт қилишиға еришкән иди. (Үмидвар)