Sekkiz dölet yighini we rusiye-amérika munasiwetliri (1)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

15-Iyul küni ötküzülmekchi bolghan sekkiz sana'et döliti bashliqlirining rusiyining sankit péterburg shehiride uchrishishining muhim xelq'araliq siyasiy ehmiyetke ige ikenliki ilgiri sürülmekte. Bu qétimqi yighin iranning yadro mesilisini öz ichige alghan talash-tartishlar téxi hel bolmighan, iraq we afghanistandiki qarshiliq heriketliri küchiyishke bashlighan, xelq'ara pul –mu'amile we énérgiye saheside yéngi jiddiylikler peyda bolghan bir qatar xelq'araliq we rayon xaraktérliq murekkep weziyetke duch kelgendin sirt yene amérika bilen rusiye munasiwetlirimu biraz yirikliship, ular arisida "yéngi soghuq urush" kélip chiqish éhtimalliqi peyda bolghan ehwalgha toghra keldi.

Bu qétimqi yighin jeryanda pilanlan'ghan amérika prézidénti jorji bush bilen rusiye prézidénti wladimir putinning ayrim söhbetlishishining washin'gton bilen moskwaning arisini illitish rolini oyniyalamdu yaki yoqmu dégen mesile közetküchilerning diqqitini jelip qilmaqta.

Rusiye sekkiz dölet guruhining resmi ezasi

Sowétler ittipaqi yimirilgendin kéyin rusiye prézidénti boris yélitsin özining chong arzusining sekkiz dölet guruhigha eza bolush salahiyitige érishish ikenlikini bildürüp,köp tirishchanliq arqiliq bu teshkilatning kozetküchiliq salahitige erishken bolsimu, emma wladimir putin hakimiyetni igiligendin kéyin rusiye sekkiz dölet guruhining resmi ezaliqini qolghan keltürdi.

Mezkur sekkiz dölet emeliyette dunya siyasitinila emes belki, dunya iqtisadining tereqqiyati sewiyisi hem yüzlinishini belgilesh iqtidarigha ige memliketler bolup, rusiye mezkur teshkilatqa qatnishish arqiliq özining xelq'ara jemiyettiki tesiri zor derijide ashurushni meqset qilghan idi. Moskwa rehberliri axiri 2006-yilliq sekkiz dölet bashliqliri yighinigha sahipxanliq qilish salahiyitini qolgha keltürdi. Lékin, bu künlerde rusiyining gherb dunyasi jümlidin amérika qoshma shitatliri bilen bolghan munasiwetliri 11-sentebir weqesidin kéyinki eng towen derijige chüshken bolup, moskwa bilen gherb döletlirining her sahediki ixtilapliri künsanyin kücheydi.

Wladimir putining gherb döletlirige yürgüzüwatqan énérgiye siyasiti gherbliklerning naraziliqini qozghidi. N a t o bilen bolghan hemkarliqlardimu bezibir ixtilaplar kélip chiqti. Bolupmu, iranning yadro qoralliri pilani mesilisidiki ixtilap eng gewdilik bolup, rusiye bashtin axiri xitay bilen bir septe turup, gherb döletlirining qarashlirigha qarshi chiqti. Moskwa gherbning da'imla türlük mesililerde özini tenqid qilishini shuningdek gherb döletlirini asas qilghan sekkiz sana'et dölitining birlikte rusiyini tenqid qilidighan guruh bolushini téximu xalimaytti. Mana mushundaq rusiye üchün paydisiz weziyet astida rusiye bir tereptin gherb döletliri bilen bolghan, özara chüshinishni ilgiri sürüp, munasiwetni yaxshilashtek tashqi istratégiye belgiligen.

Amérika bilen rusiye arisidiki ixtilaplar

Yéqinqi yillardin buyan bolupmu iraq urushidin kéyin amérika bilen rusiye arisidiki munasiwetlerde qismen ixtilaplar kélip chiqqan idi. Közetküchilerning qarishiche, bu ixtilaplar mushu bir yildin buyan téximu kücheydi. Mezkur ixtilaplar asasliqi töwendikidek bir qanche tereptin ipadilen'gen bolup, birinchidin yéqinqi yillardin buyan rusiye prézidénti wladimir putining barliq hoquqlarni öz qoligha merkezleshtürüp, démokratik saylam we démokratik pikir we söz erkinlikini chekleshke yüzliniwatqanliqi amérikining tenqidige uchrighan. Amérika rusiyini démokratiye jehette chékinip ketkenlik bilen eyibligen bolup, buningdin bir qanche mezgil ilgiri amérika mu'awin prézidénti dék chény baltiq jumhuriyetlirini we qazaqistanni ziyaret qilish jeryanida rusiyining démokratiye jehette arqigha chékinip ketkenlikini ashkara tenqid qilghan idi. Bu moskwa rehberlirini narazi qildi.

Ikkinchidin, énérgiye jehette rusiyining ukra'iniye, gruziye, moldawiye qatarliq döletlerge bésim qilip, ularni özige boysundurushqa urunushi washingtonning eyiblishige duch keldi.

Uchinchidin, rusiyining her xil wasitiler arqiliq musteqil döletler hemdostluqidiki döletlerde öz tesirini tikleshke hetta gruziye, moldawiye qatarliq döletlerning zémin pütünlikige tehdid séliwatqanliqi washin'gtonning tenqidige uchridi.

Tötinchidin, amérika rusiyining ittipaqchisi hésablinidighan bélarusiye prézidénti aléksandir lukashénkoni mustebitlik eyiblep, uni démokratik islahatqa dewet qildi. Beshinchidin rusiyining ottura sherq siyasiti jümlidin moskwaning pelestin mesiliside "hammas" teshkilatini qollishi, iran mesiliside xitay bilen birliship, amérika bashliq gherb döletlirining tekliplirige qarshiliq bildürüshi izchil halda washin'gtonning naraziliqi astida boldi.

Amérika qoshma shitatliri yuqiriqi bir qatar mesililerde rusiye hökümitige tenqidiy meydanda turup, uningdin xataliqlirini tüzütüshni bolupmu, démokratik tereqqiyatqa kapaletlik qilishni izchil telep qilsimu, emma moskwa beribir bu tekliplerni anglimidi. Eksiche, moskwa rehberliri washin'gtonni rusiyining ichki ishigha arilashqanliq bilen eyiblidi hetta amérikini, meblegh ajritip,teshwiqat wasitiliri we türlük hökümetke tewe emes teshkilatlardin paydilinip, démokratiye shu'ari bilen rusiyige hujum qildi dep qaridi. Rusiyilikler yene amérika rusiyining musteqil halda xitay, iran qatarliq asiya döletliri bilen jümlidin ottura asiya döletliri bilen diplomatik alaqilar élip bérip, ular bilen qoyuq munasiwet ornitishini xalimaydu. Washin'gton moskwadin özining "qash-qapiqigha qarap ish turushni" xalaydu hésablap, bu tenqidlerni rusiyining dölet ghururigha qilin'ghan hujum dep eyiblidi.

Elwette, yene bu yerde rusiyining ottura asiya siyasiti bolupmu shangxey hemkarliq teshkilati arqiliq xitay bilen qoyuq herbiy-siyasiy we iqtisadiy munasiwetlerni tereqqi qildurup, amérikining ottura asiyadiki hetta jenubiy asiyadiki tesirini siqip chiqirishqa ashkara intilishimu amérikining diqqet qilishigha érishken idi. (Ümidwar)