Сәккиз дөләт йиғини вә русийә-америка мунасивәтлири (2)


2006.07.05

7-Айниң 15 - күни америка, әнгилийә, германийә, франсийә, италийә, канада, японийә вә русийә қатарлиқ сәккиз санаәт дөлити башлиқлириниң русийиниң санкитпетрбург шәһиридә өткүзмәкчи болған йиғининиң муһим хәлқаралиқ сиясий әһмийәткә игә икәнлики илгири сүрүлмәктә.

Бу қетимқи йиғин җәрянда америка президенти җорҗи буш билән русийә президенти владимир путин айрим сөһбәтлишиду. Бу учришиш вашингтон билән москваниң арисини иллитиш ролини ойнияламду яки йоқму дегән мәсилә көзәткүчиләрниң диққитини җәлип қилмақта. Чүнки, йеқинқи вақитлардин буян вашингтон изчил һалда москвани демократийидә чекинип кәткәнлик вә мустәбитлик йолиға меңиш билән әйиблимәктә һәмдә икки мәмликәт арисида соғуқ уруш вәзийити шәкиллинишкә қарап йүзләнгән иди.

Америка дөләт мәҗлис әзалири русийини давамлиқ тәнқид қилмақта

Америка авази радиосиниң учуридин мәлум болушичә, 6-айниң 30-күни америка дөләт мәҗлисиниң кеңәш палатасида русийидики демократик тәрәққият мәсилиси һәққидә бир испат бериш йиғини өткүзүлгән болуп, буниңда санкитпетрбургда ечилидиған сәккиз дөләт башлиқлири йиғининиң күн тәртипи музакирә қилинған.

Йиғинда оқулған доклатларда русийиниң демократик тәрәққиятиниң арқиға чекинип кетиватқанлиқи, президент путинниң барлиқ һоқуқларни өз қолиға мәркәзләштүрүшкә урунуп, һәр қайси районларниң башлиқлириниң сайлам арқилиқ тәйинлиниши бикар қиливатқанлиқи, аммиви ахбарат васитилириға болған контроллуқниң ешип кетиватқанлиқи, парихорлуққа йол қоюлуш билән өктичиләргә болған бесимларниң ешип, һөкүмәткә тәвә әмәс тәшкилатларниң бара-бара паләч орунға чүшүрүливатқанлиқи тәнқид қилинған. Һәтта, бәзи мәҗлис әзалири америкиниң бу қетимқи йиғинға байқут елан қилип, униңға қатнашмаслиқини тәшәббус қилған. Әмма, бу бир қатар мәсилиләрни нәзәргә алған кеңәш палата ташқи ишлар комитетиниң башлиқи ричард лугар йәнила америка қошма шитатлириниң давамлиқ түрдә явропа иттипақи, японийә қатарлиқ мәмликәтләр билән бирликтә русийә җәмийитини қоллап, бу җайдики демократик тәрәққиятни илгири сүрүшни оттуриға қойди.

Кеңәш палата әзаси җон бәйдин русийигә қаттиқ позитсийә қоллинишни оттуриға қойди

Кеңәш палатасиниң ташқи ишлар комитетидики җон бәйдин сәккиз дөләт рәһбәрлирини русийигә нисбәтән қаттиқ позитсийә тутушқа чақирған. У,русийиниң өзини қудрәтлик улуғ дөләт һесаблап, енергийә мәнбәлирини дипломатик тәһдидләр үчүн ишлитип, өз әтрапидики қошнилириға бесим қилғанлиқини һәмдә явропани тәминләватан газ содисиға бузғунчилиқ қилиш үчүн украинийә билән тәбиий газ җидили қозғиғанлиқини мисал қилип көрситип, сәккиз дөләт йиғиниға қатнишидиған президент бушни бу йиғиндин пайдилинип, юқирида көрситилгән мәсилиләр бойичә путинни агаһландурушқа чақирди.

Өткән пәйшәнбә күни америка ташқи ишлар министири конда лиза райис москвани зиярәт қилип, русийә даирилири билән 15-17-июлдики мәзкур йиғин һәққидә пикир алмаштурғанда, йәнә бир қетим москва даирилириға америкиниң демократийә мәсилисидики тәнқидини ипадә қилди. Әмма, русийә президент аппаратиниң муавин башлиқи владимир сускоп бу қетимқи йиғинда владимир путиниң русийиниң ички мәсилилирини музакирә қилмайдиғанлиқини, русийиниң демократийә җәһәттә чекинип кәткәнлик һәққидики әйибләшлирини рәт қилидиғанлиқини билдүрди.

Бир қисим көзәткүчиләр йәнә 15-июл күни санкит пәтәрәбургда ечилидиған сәккиз дөләт башлиқлири йиғини җәрянида владир путин билән җорҗи буш айрим учрашқанда, путиниң юқирида көрситилгән бир қатар мәсилиләр бойичә бушқа чүшәнчә бериши һәмдә өзиниң мәйданини ипадә қилиши мумкинликини, бәлки бу учиришишниң америка-русийә мунасивәтлирини иллитиш ролини ойниши мумкинкликини пәрәз қилишмақта.

Русийиниң әндишиси: өз территорийиси вә тәсир даирисиниң давамлиқ парчилинишидур. Хитай мутәхәссислириниң тәһлил қилишичә,, русийиниң америкидин әнсиригән бир нуқтиси шуки, йеқинда ғәрбниң қоллиши нәтиҗисидә қара тағ җумһурийити сербийидин айрилип, югославийә үзүл кесил йоқилиш билән, қара тағ мустәқил җумһурийәт болди. Америка башлиқ ғәрб дөләтлири йәнә косованиң мустәқиллиқини илгири сүрүватиду. Русийә буни қәтий халимайду. Буниңдики сәвәб, косова аммиви аваз бериш арқилиқ мустәқиллиққа еришсә, у чағда, бу грузийә тәвәсидин чиқип кетип, русийигә қетилимиз дәватқан абхазийә, җәнубий ассетийә вә азарийә қатарлиқ бир қисим җумһурийәтләрниң буниңдин үлгә елиш хаишини кәлтүрүп чиқириши мумкин.

Һәтта бир қисим рус анализчилири русийиниң әтрапида йүз бериватқан мундақ аммиви аваз бериш арқилиқ мустәқиллиқ йолиға меңиш һәрикәтлириниң шималий кавказийидики чечинийә, қарачай, балқар қатарлиқ җумһурийәтләр һәмдә волга-урал бойлиридики татаристан, башқуртистан вә башқиларму аммиви аваз бериш арқилиқ мустәқиллиқни қолға кәлтүрүш йолиға меңишиға тәсир көрситиши мумкинликини оттуриға қоймақта,. Уларниң қаришичә, москва бу җәһәтләрдә америкидин җүмлидин ғәрб дөләтлиридин толиму әнсирәйду.

Йәнә бир тәрәптин алғанда,, вашингтонниң грузийә, укараинийә билән йеқин мунасивәт орнитишиму русийини биарам қилған болуп, өткән йилидики бу дөләтләрдики рәңлик инқилаблар моксвани хапа қилған иди. Хәвәрләргә қариғанда, санкитпетрбурқа 10 күн қалған бу күнләрдә йәнә президент җорҗи буш грузийә президенти михаил сакашивилини дөләт зиярити қилиш үчүн вашиңтонға тәклип қилған.

Ху җинтавму сәккиз дөләт йиғиниға қатнишиду

Хитайниң шинхуа агентлиқиниң ашкарилишичә, хитай рәиси ху җинтав президент путинниң тәклипигә бинаән сәккиз дөләт йиғини җәрянида өткүзүлидиған тәрәққи қилған сәккиз дөләт гуруһи билән тәрәққи қиливатқан дөләтләр арисидики сөһбәт дәп атилидиған учришишқа иштирак қилиду. Ху җинтав буниңда хитайниң тәрәққи қилған сәккиз дөләт билән болидиған һәмкарлиқлири вә башқа мәсилиләр бойичә өз көз қаришини оттуриға қойиду. Шуниңдәк путин билән русийә –хитай мунасивәтлири мәсилиси һәққидә сөзлишиду. Бирақ, хитайниң техи тәрәққи қилған дуняви сәккиз күчлүк дөләт қатариға кириш мусаписи йирақ болуп, бейҗиң бу салаһийәткә еришишкә интилмәктә. Русийә билән хитай америкини өз ичигә алған ғәрбниң демократик ислаһат тәләплири шуниңдәк асия райониға нисбәтән һәрбий-сиясий вә иқтисадий җәһәтләрдин тәсир көрситишигә изчил қаршилиқ көрсәтмәктә. Ғәрбниң тәсиригә тақабил турушта уларниң мәйдани бирдәк болмақта һәмдә бир-биридин пайдиланмақта.

7-Айниң 15-күнидики учришишта җорҗи буш билән владимир путин мана шу юқирида көрситилгән америка –русийә арисидики бир қатар ихтилапларға хатимә берип, икки дөләтниң өзара чүшинишини илгири сүрүши бәлки америка-русийә мунасивәтлиридики әслидики иллиқ һава килиматни әслигә кәлтүрүши мумкинму йоқ дәгән соалниң қоюлуши тәбиий.

Җорҗи буш илгири владимир путин билән америкида учрашқанда уни "мениң достум"дәп атиған иди. Қисқиси, путиниң дости һесаблинидиған хитай рәиси ху җинтавму иштирак қилидиған бу йиғин мунасивити билән кона достлар җорҗи буш билән владимир путиниң достлуқи һәқиқәтән қайтидин күчийәмду яки аҗизлишамду ? бу соалға кейинки нәтиҗиләр җаваб бериду. (Үмидвар)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.