Dalay lamaning rusiye ziyariti we rusiyining neziridiki tibet mesilisi

Süret, 6 - öktebir, dalay lamaning amérika parlamént binasida tom lantos kishilik hoquq mukapatigha érishkenlik körünüshliridin biri.

Dalay lamaning ziyariti we rusiye emeldarlirining yéqinda qilghan tibet toghrisidiki bayanatliri analizchilarda türlük qiyaslarni peyda qilmaqta.

Rusiyining hindistandiki bash elchisi aléksandir kadakin tibet rohani dahisi dalay lamaning yéqinda rusiyini ziyaret qilidighanliqini bildürdi. Rusiye bash elchisining eskertishiche, dalay lama siyasi'on süpitide emes, belki rohaniy dahi salahiyiti bilen rusiyini ziyaret qilidiken.

Rusiye yéqinda tibet mesilisige pozitsiye bildürüp, xitay bilen dalay lama arisidiki ixtilapning hel bolushigha yardemde bolushni xalaydighanliqini bildürgen idi. Rusiye tashqi ishlar ministiri sérgéy lawrof 13 ‏- may küni rusiye fédératsiye kéngishide sözligen bu heqtiki sözide, "biz béyjing bilen dalay lama arisidiki munasiwetning normallishishini xalaymiz" dégen. Lawrof yuqiriqi sözlerni qilip 3 heptidin kéyin dalay lamaning rusiyini ziyaret qilidighanliqi élan qilindi.

Lékin, rusiye dalay lamaning ziyaritini rusiyidiki buddistlar bilen körüshüsh muddi'asidiki diniy ziyaret dep chüshendürüp, xitayni xatirjem qilishqa tirishmaqta. Bash elchi kadakin hindistan axbarat wastilirigha bergen bu heqtiki bayanatida, dalay lama rusiyige kelse, diniy rehberlik salahiyiti bilen kélidighanliqini eskertip, "altay rayoni we altay taghlirida buddist ahaliler bar. Rusiyide budda muritlirining sani xéli köp, ular özining rohaniy rehbiri bilen körüshüshni arzu qilidu" dégen.

Eger, bu ziyaret tosalghugha uchrimisa, bu dalay lamaning yéqinqi 15 yilda 2 ‏- qétim rusiyini ziyaret qilishi bolup qalidu. U 2004‏ - yili bir qétim rusiye fédératsiyisining qalmiqiye we boriyat jumhuriyetlirini ziyaret qilghan idi. Lékin uning bu qétimqi ziyariti rusiye hökümitining xitay bilen dalay lamani yarashturup qoyushni xalaydighanliqini bildürgen mezgilge toghra keldi.

Bu munasiwet bilen analizchilar, dalay lamaning rusiye ziyariti we rusiyining tibet mesilisidiki roligha türlük bahalarni bérishmekte. Sabiq sowét qizil armiyisining podpolkowniki, qazaqistandiki Uyghur siyasiy analizchi qehriman ghojamberdi ependi, dalay lamaning rusiyini ziyaret qilishida töwendiki 3 türlük sewebning türtkilik roli barliqini bildürdi.

Rusiye sabiq sowét ittipaqi dewride tibet mesilisige qarighanda Uyghur mesilisige köprek qiziqatti. Rusiye Uyghurlarning yéqinqi zaman tarixida yüz bergen zor weqeler bilen zich alaqisi bar dölet idi. Yaqupbeg dölitining aghdurulup, qeshqeriyining ishghaliyetke uchrishi, 1933 ‏- yili we 1944‏ - yilidiki jumhuriyetlerning qurulushi we meghlubiyiti, 1960 - we 1970 - yillardiki "shinjang"gha munasiwetlik weqelerni sowét ittipaqidin ayrip qarighili bolmaytti. Sowét ittipaqi dewride Uyghur mesilisi sowét ittipaqining siyasiy jughrapiyilik menpe'etige zich munasiwetlik mesile idi.

 Lékin, rusiye dewride moskwaning siyasiti özgirip, Uyghur mesilisini asasen körmeske sélish yolini tutqan. Bezi analizchilar rusiyining Uyghur mesilisige qiziqishi azayghan bolsimu, lékin tibet mesilisige qiziqishi küchiyiwatqanliqini, lawrofning sözi moskwaning pozitsiyisidiki özgirishni ipadileydighanliqini bildürmekte. Qazaqistandiki siyasiy analizchi qehriman ghojamberdi rusiyining bu mesilige qiziqishidiki seweblerni muhakime qildi.

Xitay hökümiti 2002‏‏ - yildin béri dalay lamaning wekili bilen 9 qétim söhbet élip barghan bolsimu, lékin söhbet héchqandaq emeliy netijige érishelmigen idi. Xitay söhbetning meghlubiyetke uchrishida dalay lama terepning mes'uliyiti barliqini ilgiri sürgen, dalay lama terep bolsa xitayni semimiyetsizlik bilen eyibligen idi.

Xitay dalay lamaning wekili bilen köp qétim söhbet ötküzgen bolsimu, lékin tibet rohaniy dahiysining chet'ellerni ziyaret qilishigha izchil qarshi turup, alaqidar döletlerni dalay lamagha wiza bermeslik yaki uninggha sorun hazirlap bermeslikke agahlandurup kelgen. Xitay bu qétimqi ziyaretke hazirgha qeder inkas qayturmidi. Bu heqtiki xewerlerde dalay lamaning rusiye ziyaritining konkrét kün tertipi, uning rusiyidiki qaysi jumhuriyetlerni ziyaret qilidighanliqi tilgha élinmidi. Qehriman ghojamberdi ependi rusiyining nöwettiki shert -shara'iti moskwaning Uyghur mesilisige qiziqishigha yar bermeydighanliqini bildürdi.

Rusiye tashqi ishlar ministiri lawrof rusiye fédératsiye kéngishide sözligen 13 ‏- maydiki sözide dalay lamaning ziyariti heqqide toxtilip, "eger tereplerde ziyaret siyasiy meqsetlik emes, diniy meqsetlik deydighan tonush ayding bolsa, mesile yéshilgen bolatti shundaqla biz bu yolda hemkarliqqa teyyar turattuq" dégen.

Rusiye bash elchisi kadakin hindistan metbu'atlirigha bergen bayanatida rusiyining dalay lamagha tutqan pozitsiyisini chüshendürüp, "biz dalay lamani diniy rehber dep qaraymiz. Epsuski, uning etrapida siyasiygha arilashqan shexsler bar. Dalay lama hörmetke sazawer (siyasiy) rehber. Eger, u öz döliti bilen munasiwitini ongshisa nahayiti yaxshi bolatti" dep tekitligen.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.