Русийә һөкүмити сабиқ совет җумһурийәтлиридики русларни йөткәп кәтмәкчи

Русийиниң "итартас" агентлиқиниң учур беришичә, русийә көчмәнләр ишлири идарисиниң муавин башлиқи вичислав поставнин русийиниң дөләтлик программиси бойичә 20- 25 милйон әтрапида , башқа мустәқил дөләтләр һәмдостлуқи мәмликәтлиридә яшайдиған сабиқ русийә вәтәндашлирини өз ихтиярлири билән русийигә көчүрүп келип маканлаштуруш пиланланғанлиқини билдүрди.

Совет иттипақи йимирилгәндә оттура асия җумһурийәтлиридин рус аһалилири көпләп көчүп кәткән болсиму, кейинки вақитларда бу көчүш нисбити төвәнләп қалған иди. Мана әмди москва һөкүмити өзи русларни көчүрүп келиш программиси түзгән.

Москваниң кәлгүси истратегийилик пиланлири билән мунасивәтлик

Хәвәрләрдин қариғанда, бу совет иттипақи парчиланғандин кейинки, русийә һөкүмитиниң бир қетимлиқ кәң көләмдә русийигә аһалә көчүрүш пилани болуп һесаблинидикән. Анализчиларниң қаришичә, бу москваниң йеқин кәлгүсидә русийәдә мәйданға келиш еһтималлиқи бар болған нопус кризисиниң алдини елиш шуниңдәк русийиниң иқтисадий тәрәққияти вә земин пүтүнликини капаләткә игә қилиш қатарлиқларни өз ичигә алған истратегийилик пилани билән мунасивәтликтур.

Итартас агентлиқиниң хәвиридин мәлум болушичә, русийә көчмәнләр идарисиниң мәзкур программиси бойичә русийигә көчүрүп келинмәкчи болған аһалиларниң асаслиқ қисими оттура асиядики таҗикистан, өзбекистан, қазақистан қатарлиқ җумһурийәтләрдики , шуниңдәк йәнә молдавийә вә украинийидики көчүп келишни халайдиған руслар вә башқа сабиқ русийә пуқралирини өз ичигә алидикән.

Москваниң русийиниң сиртидики мустәқил дөләтләр һәмдостлуқи җумһурийәтлиридики русларни вә башқа силавиянларни русийигә көчүрүп кетиш программиси русийә анализчилириниң җүмлидин һәр қайси мәмликәтләрдики рус җамаәтиниң инкаслирини қозғиди.

Москваниң асасий көчүрүш обйектиға айланған оттура асиядики қазақистан, қирғизистан, өзбекистан, таҗикистан вә түркмәнистан қатарлиқ җумһурийәтләрдики рус җамаәтиниң бу мәсилигә җиддий қараватқанлиқини тәкитлигән рус анализчиси виктория панфилова өзиниң " оттура асияда руслар қандақ яшаватиду ?" намлиқ мақалисидә совет иттипақи йимирилиш алдида 10 милйондин артуқ дәп қаралған оттура асия руслириниң һазир бәш милйон 500 миң әтрапиға чүшкәнлики, бу көчүрүлүштә бәлки бу санниң техиму азлап кетиши мумкинликини пәрәз қилиду.

Руслар совет иттипақиниң йимирилиши билән оттура асиядин кетишкә башлиған

Виктория панфилова мақалисидә" совет иттипақ йимирилгәндин кейин, илгири узун йиллар өзлириниң орнини юқири һесаблап кәлгән руслар һәр қайси җумһурийәтләрдә бирдинла аз санлиқ милләткә айлинип қалди. Руслар асаслиқи балтиқ җумһурийәтлири билән оттура асия җумһурийәтлиридә начар вәзийәткә дуч кәлгән болуп, уларниң балтиқ җумһурийәтлиридин сиқип чиқирилиши һакимийәт характерини алған болса, оттура асия җумһурийәтлиридин сиқип чиқирилишидики сәвәб уларниң йәрлик хәлқләр билән билән тәң баравәр болалмаслиқидур" дегәндәк көз қарашлирини оттуриға қойиду.

Рус анализчиси виктория панфилова оттура асия җумһурийәтлиридики русларниң әһвали һәққидә бир-бирләп тохтилиду. Униң қаришичә, қазақистанға руслар 18-әсирниң оттурлиридин тартип келишкә башлиған болуп, өткән әсирниң 80-йиллирида уларниң сани алтә милйондин ашқан болсиму, бирақ улар 90-йилларда көпләп көчүп кәткән. Қазақистан һөкүмити қазақ тилини дөләт тили , рус тилини милләтләр ара тил қилип бекиткән болсиму, әмма бәрибир рус тили бу җумһурийәттә йәнила үстүнлүкни игилимәктә. Қазақистанниң шималидики җайларда руслар йәнила нопус җәһәттә көпсанлиқни тәшкил қилған.

Апторниң қаришичә, қазақистанда русларниң нопус җәһәттә көплүки, униң үстигә земин җәһәттә русийә билән узун чегриға игә болуши түпәйлидин қазақистан һөкүмити рус амилиға нисбәтән ашкара бесим сиясити йүргүзмигән. Бу җайдики русларға нисбәтән чәткә қеқиш пәқәт астирттин елип берилған . 90-Йилларниң башлиридики қазақ милләтчиликиниң күчийиши билән руслар түркүмләп русийигә көчүп кәткән болсиму, әмма һазир бу көчүш нисбити төвәнләп кәткән.

Викториа панфилованиң баян қилишичә, 2005-йили қазақистандин көчүп кәткән русларниң сани 34 миң адәмгә йәткән болса, әмма әксичә,2006-йили 20 миң адәм қазақистанға қайтип кәлгән. Апторниң йезишичә, қазақистанда русларниң нәччилигән җәмийәтлири паалийәт қилғандин сирт йәнә көплигән мәктәпләр, тиятирлар, мәтбуатлар, телевизийә программилири рус тилида иш елип бариду. Рус тилиниң орни һаман юқири болмақта.

Русларниң москваниң программиси бойичә көчүши қийин

Мәзкур рус аптори қазақистанда ешип қалған русларниң өзлири үчүн күнсайин қолайлиқ болуватқан сиясий, мәдәнийәт вә иқтисадий җәһәтләрдики мумкинчиликләр түпәйлидин уларниң қазақистанни ташлап, уларниң узун йиллар айрилип кәткән ана вәтини- русийигә кәң көләмдә көчүши һәққидә сөз ечишниң қийинлиқини оттуриға қойиду. Униң пикри бойичә алғанда, москваниң аһалә көчүрүш пиланиға қазақистандики русларниң көрүнәрлик аваз қошуши мумкин әмәс.

Бу рус аптори йәнә қирғизистандики русларниң вәзийити һәққидә тохтилип, бу җайдин илгири көплигән руслар кәткән болсиму, әмма һазир бундақ әһвалниң азлап қалғанлиқини, қирғизистанниң рус тилиға орун бериватқанлиқини, униң үстигә йәнә мәзкур җумһурийәтниң русийә билән болған мунасивәтлириниң яхшилиниватқанлиқини оттуриға қоюш арқилиқ, бу йәрдә ешип қалған рус аһалилириниң русийигә түркүмләп көчүшиниң еһтималлиқиниң йоқлиқини илгири сүриду.

Аптор таҗикистандики руслар һәққидә тохтилип, 1990-йилларда бу җумһурийәттә 450 миң әтрапида руслар , украинлар яшиған болса, һазир уларниң саниниң аран 50 миңға чүшүп қалғанлиқи, таҗикистан русларниң әһвали әң начар дөләт болуш билән бу йәрдә пәқәт бир қанчила рус мәктәплириниң ешип қалғанлиқи, рус тилини билиш вә қоллиниш нисбитиниң наһайити төвән икәнлики шуниңдәк, рус аһалилириға бәзидә һөкүмәт тәрәпниң қисмән ярдәмләрни бериватқанлиқини оттуриға қойиду. Апторниң тәкитлишичә, таҗикистандики русларниң русийигә кетиш еһтималлиқи нисбәтән чоңрақ болуп, булар асаслиқ зиялийлар вә мааши төвән болған ишчилар һәм башқилар болуши мумкин икән.

Аптор йәнә түркмәнистандики руслар һәққидә тохтилиду, униң қаришичә, түркмәнистан русларға қаттиқ муамилә қоллиниватқан мәмликәт болуп, бу җумһурийәттә русийә дипломлири етирап қилинмайду. Рус қатарлиқ йәрлик әмәс милләтләрниң дөләт органлирида ишқа орунлишиши қийин, бу йәрдә пәқәт бирла дөләтниң тәвәликини қобул қилиш бекитилгән.

Апторниң тәһлил қилишичә, русларниң өзбекистанға келип маканлишиш тарихи 150 йилдин ашқан. Русларниң сани 1990-йиларда бир милйондин ашқан болсиму, лекин кейин азийишқа башлиған , көчүш унчивала күчлүк болмиған.

Русийә йирақ шәрқ вә сибирийә қатарлиқ җайларға аһалә орунлаштурушни ойлашмақта

Рус аптори виктория панфилованиң йәкүнлиригә таянғанда, оттура асиядики таҗикистан, қирғизистан, түркмәнистан қатарлиқ җумһурийәтләрдики бир қисим русларниң москваниң программиси бойичә русийигә көчүп кетиш еһтималлиқи бар болуп, буниңдики асасий сәвәб иқтисадий амил болуши мумкин икән. Бу йәнә москваниң мәлум дәриҗидә мәбләғ аҗритип, рус аһалилириниң көчүшигә ярдәм көрситиши һәмдә уларниң русийидә маканлишиши вә ишқа орунлишишиға пурсәтләр яритип бериши билән мунасивәтликтур.

Хәвәрләргә қариғанда, һазир русийидә нопус көпәймәслик болупму, русларниң нопусиниң азлап кәлгүсидә русийидики аз санлиқ милләткә айлинип қелиш вәзийити шәкилләнгән . Униң үстигә йирақ шәрқ вә сибирийидики аһалиларниң русийиниң явропа қисимиға көчүп кетиш әһвали пәйда болған. Москва хитай билән чегрилинидиған әшу җайдики нопус кәмликини йеңи көчмәнләр билән толдурушни ойлашқан . Йирақ шәрқтики нопусниң азлишидики амиллар асаслиқи у җайларда мәвҗут болуватқан хитай тәһдити көз қариши һәмдә иқтисадий җәһәттики начар вәзийәт һәм башқилардур.(Үмидвар)