Rusiye hökümiti sabiq sowét jumhuriyetliridiki ruslarni yötkep ketmekchi

Rusiyining "itartas" agéntliqining uchur bérishiche, rusiye köchmenler ishliri idarisining mu'awin bashliqi wichislaw postawnin rusiyining döletlik programmisi boyiche 20- 25 milyon etrapida , bashqa musteqil döletler hemdostluqi memliketliride yashaydighan sabiq rusiye wetendashlirini öz ixtiyarliri bilen rusiyige köchürüp kélip makanlashturush pilanlan'ghanliqini bildürdi.

Sowét ittipaqi yimirilgende ottura asiya jumhuriyetliridin rus ahaliliri köplep köchüp ketken bolsimu, kéyinki waqitlarda bu köchüsh nisbiti töwenlep qalghan idi. Mana emdi moskwa hökümiti özi ruslarni köchürüp kélish programmisi tüzgen.

Moskwaning kelgüsi istratégiyilik pilanliri bilen munasiwetlik

Xewerlerdin qarighanda, bu sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyinki, rusiye hökümitining bir qétimliq keng kölemde rusiyige ahale köchürüsh pilani bolup hésablinidiken. Analizchilarning qarishiche, bu moskwaning yéqin kelgüside rusiyede meydan'gha kélish éhtimalliqi bar bolghan nopus krizisining aldini élish shuningdek rusiyining iqtisadiy tereqqiyati we zémin pütünlikini kapaletke ige qilish qatarliqlarni öz ichige alghan istratégiyilik pilani bilen munasiwetliktur.

Itartas agéntliqining xewiridin melum bolushiche, rusiye köchmenler idarisining mezkur programmisi boyiche rusiyige köchürüp kélinmekchi bolghan ahalilarning asasliq qisimi ottura asiyadiki tajikistan, özbékistan, qazaqistan qatarliq jumhuriyetlerdiki , shuningdek yene moldawiye we ukra'iniyidiki köchüp kélishni xalaydighan ruslar we bashqa sabiq rusiye puqralirini öz ichige alidiken.

Moskwaning rusiyining sirtidiki musteqil döletler hemdostluqi jumhuriyetliridiki ruslarni we bashqa silawiyanlarni rusiyige köchürüp kétish programmisi rusiye analizchilirining jümlidin her qaysi memliketlerdiki rus jama'etining inkaslirini qozghidi.

Moskwaning asasiy köchürüsh obyéktigha aylan'ghan ottura asiyadiki qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, tajikistan we türkmenistan qatarliq jumhuriyetlerdiki rus jama'etining bu mesilige jiddiy qarawatqanliqini tekitligen rus analizchisi wiktoriya panfilowa özining " ottura asiyada ruslar qandaq yashawatidu ?" namliq maqaliside sowét ittipaqi yimirilish aldida 10 milyondin artuq dep qaralghan ottura asiya ruslirining hazir besh milyon 500 ming etrapigha chüshkenliki, bu köchürülüshte belki bu sanning téximu azlap kétishi mumkinlikini perez qilidu.

Ruslar sowét ittipaqining yimirilishi bilen ottura asiyadin kétishke bashlighan

Wiktoriya panfilowa maqaliside" sowét ittipaq yimirilgendin kéyin, ilgiri uzun yillar özlirining ornini yuqiri hésablap kelgen ruslar her qaysi jumhuriyetlerde birdinla az sanliq milletke aylinip qaldi. Ruslar asasliqi baltiq jumhuriyetliri bilen ottura asiya jumhuriyetliride nachar weziyetke duch kelgen bolup, ularning baltiq jumhuriyetliridin siqip chiqirilishi hakimiyet xaraktérini alghan bolsa, ottura asiya jumhuriyetliridin siqip chiqirilishidiki seweb ularning yerlik xelqler bilen bilen teng barawer bolalmasliqidur" dégendek köz qarashlirini otturigha qoyidu.

Rus analizchisi wiktoriya panfilowa ottura asiya jumhuriyetliridiki ruslarning ehwali heqqide bir-birlep toxtilidu. Uning qarishiche, qazaqistan'gha ruslar 18-esirning otturliridin tartip kélishke bashlighan bolup, ötken esirning 80-yillirida ularning sani alte milyondin ashqan bolsimu, biraq ular 90-yillarda köplep köchüp ketken. Qazaqistan hökümiti qazaq tilini dölet tili , rus tilini milletler ara til qilip békitken bolsimu, emma beribir rus tili bu jumhuriyette yenila üstünlükni igilimekte. Qazaqistanning shimalidiki jaylarda ruslar yenila nopus jehette köpsanliqni teshkil qilghan.

Aptorning qarishiche, qazaqistanda ruslarning nopus jehette köplüki, uning üstige zémin jehette rusiye bilen uzun chégrigha ige bolushi tüpeylidin qazaqistan hökümiti rus amiligha nisbeten ashkara bésim siyasiti yürgüzmigen. Bu jaydiki ruslargha nisbeten chetke qéqish peqet astirttin élip bérilghan . 90-Yillarning bashliridiki qazaq milletchilikining küchiyishi bilen ruslar türkümlep rusiyige köchüp ketken bolsimu, emma hazir bu köchüsh nisbiti töwenlep ketken.

Wiktori'a panfilowaning bayan qilishiche, 2005-yili qazaqistandin köchüp ketken ruslarning sani 34 ming ademge yetken bolsa, emma eksiche,2006-yili 20 ming adem qazaqistan'gha qaytip kelgen. Aptorning yézishiche, qazaqistanda ruslarning nechchiligen jemiyetliri pa'aliyet qilghandin sirt yene köpligen mektepler, tiyatirlar, metbu'atlar, téléwiziye programmiliri rus tilida ish élip baridu. Rus tilining orni haman yuqiri bolmaqta.

Ruslarning moskwaning programmisi boyiche köchüshi qiyin

Mezkur rus aptori qazaqistanda éship qalghan ruslarning özliri üchün künsayin qolayliq boluwatqan siyasiy, medeniyet we iqtisadiy jehetlerdiki mumkinchilikler tüpeylidin ularning qazaqistanni tashlap, ularning uzun yillar ayrilip ketken ana wetini- rusiyige keng kölemde köchüshi heqqide söz échishning qiyinliqini otturigha qoyidu. Uning pikri boyiche alghanda, moskwaning ahale köchürüsh pilanigha qazaqistandiki ruslarning körünerlik awaz qoshushi mumkin emes.

Bu rus aptori yene qirghizistandiki ruslarning weziyiti heqqide toxtilip, bu jaydin ilgiri köpligen ruslar ketken bolsimu, emma hazir bundaq ehwalning azlap qalghanliqini, qirghizistanning rus tiligha orun bériwatqanliqini, uning üstige yene mezkur jumhuriyetning rusiye bilen bolghan munasiwetlirining yaxshiliniwatqanliqini otturigha qoyush arqiliq, bu yerde éship qalghan rus ahalilirining rusiyige türkümlep köchüshining éhtimalliqining yoqliqini ilgiri süridu.

Aptor tajikistandiki ruslar heqqide toxtilip, 1990-yillarda bu jumhuriyette 450 ming etrapida ruslar , ukra'inlar yashighan bolsa, hazir ularning sanining aran 50 minggha chüshüp qalghanliqi, tajikistan ruslarning ehwali eng nachar dölet bolush bilen bu yerde peqet bir qanchila rus mekteplirining éship qalghanliqi, rus tilini bilish we qollinish nisbitining nahayiti töwen ikenliki shuningdek, rus ahalilirigha bezide hökümet terepning qismen yardemlerni bériwatqanliqini otturigha qoyidu. Aptorning tekitlishiche, tajikistandiki ruslarning rusiyige kétish éhtimalliqi nisbeten chongraq bolup, bular asasliq ziyaliylar we ma'ashi töwen bolghan ishchilar hem bashqilar bolushi mumkin iken.

Aptor yene türkmenistandiki ruslar heqqide toxtilidu, uning qarishiche, türkmenistan ruslargha qattiq mu'amile qolliniwatqan memliket bolup, bu jumhuriyette rusiye diplomliri étirap qilinmaydu. Rus qatarliq yerlik emes milletlerning dölet organlirida ishqa orunlishishi qiyin, bu yerde peqet birla döletning tewelikini qobul qilish békitilgen.

Aptorning tehlil qilishiche, ruslarning özbékistan'gha kélip makanlishish tarixi 150 yildin ashqan. Ruslarning sani 1990-yilarda bir milyondin ashqan bolsimu, lékin kéyin aziyishqa bashlighan , köchüsh unchiwala küchlük bolmighan.

Rusiye yiraq sherq we sibiriye qatarliq jaylargha ahale orunlashturushni oylashmaqta

Rus aptori wiktoriya panfilowaning yekünlirige tayan'ghanda, ottura asiyadiki tajikistan, qirghizistan, türkmenistan qatarliq jumhuriyetlerdiki bir qisim ruslarning moskwaning programmisi boyiche rusiyige köchüp kétish éhtimalliqi bar bolup, buningdiki asasiy seweb iqtisadiy amil bolushi mumkin iken. Bu yene moskwaning melum derijide meblegh ajritip, rus ahalilirining köchüshige yardem körsitishi hemde ularning rusiyide makanlishishi we ishqa orunlishishigha pursetler yaritip bérishi bilen munasiwetliktur.

Xewerlerge qarighanda, hazir rusiyide nopus köpeymeslik bolupmu, ruslarning nopusining azlap kelgüside rusiyidiki az sanliq milletke aylinip qélish weziyiti shekillen'gen . Uning üstige yiraq sherq we sibiriyidiki ahalilarning rusiyining yawropa qisimigha köchüp kétish ehwali peyda bolghan. Moskwa xitay bilen chégrilinidighan eshu jaydiki nopus kemlikini yéngi köchmenler bilen toldurushni oylashqan . Yiraq sherqtiki nopusning azlishidiki amillar asasliqi u jaylarda mewjut boluwatqan xitay tehditi köz qarishi hemde iqtisadiy jehettiki nachar weziyet hem bashqilardur.(Ümidwar)