Mekkidiki muhemmed yaqup bék bedewlet wexpisi

• Muxbirimiz ömerjan toxtining bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Se'udi erebistanining mekke mukerreme shehiridiki muhemmed yaqub bék wexpisi se'udi erebistani tewesidiki pütün wexpilerning eng meshhurliridin biri bolup, bu wexpe Uyghur élidin hej we ömre üchün kélidighan Uyghurlar ning yétip qopushi üchün birdinbir qarargah bolup kelmekte.

Muhemmed yaqup bék bedewlet wexpsini etrapliq chüshinishimiz üchün gepni aldi bilen bu wexpini tesis qilghuchi muhemmed yaqup bék bedewletning terjimihali üstide qisqiche toxtilishimizgha toghra kélidu.

Mekke muke'ereme shehiride turushluq yash alim abdulhekim hajim yaqub bék wexpisini tonushturup mundaq didi: " muhemmed yaqup bék bedewlet gherbi türkistanning merkizi bolghan tashkent tewesidiki piskent rayonida, meripetperwer bir a'ilide dunyagha köz achqan. U kichikidin bashlap palwanliq bilen meshhur bolghan.

Türlük isi'iq - soghaqlarni béshidin kechürgen. Nurghun urushlargha biwasite qomandanliq qilghan we nurghun qétim turmilargha sulan'ghan, netijide ottura asiya teweside meshhur siyasiyon bolup tonulghan. Kiyin u nezirini sherqi türkistan teripige qaritip, u terepke yürüsh qilish niyitide boliwatqan künlerning biride sherqi türkistandin gherbi türkistan'gha elchiler ömiki kélip sherqi türkistanning talantliq bir qumandan'gha mohtaj ikenlikini otturigha qoyghanda shu waqittiki gherbi türkistan emirliri teripidin uni sherqi türkistan'gha ewetish qarar qilin'ghan.

Muhemmed yaqup bék qeshqerge yétip kelgen mezgilde sherqi türkistanning weziyiti nahayiti qalaymiqan idi. U nurghun küch serp qilip sherqi türkistandiki chong alte sheherni birlikke keltürüp, pütün sherqi türkistan'gha (1863- 1877) emir bolghan. U shu dewridiki türkiye we hijaz (se'udi erebistani) qatarliq islam ellirige elchiler ömiki ewetip her qaysi döletlerning étirap qilishigha we qollishigha érishken."

Wexpining tesis qilinishi

Abdulhekim hajim yene mundaq didi: " muhemmed yaqup bék se'udi erebistanigha mexsus wekiller ömiki ewetip herem shéripke yéqin orundin bir bina sétiwélip uni turkistandin se'udi erebistanigha hej perzini ada qilishqa kelgen hajilar üchün wexpe qilishqa buyrighan.

Wexpining orni

Wexpining eslidiki orni mekke - mukerremediki meshhur daruttewhid binasining udulida yeni ibrahim xélil yoli boyida bolup, herem sherip bilen bolghan ariliqi 30 métir etrapida idi, kiyin bu wexpini yasash we tereqqi qildurush üchün bir shirketke on yilliq dégwargha bérilip uning paydisigha dewwar kodey dégen orundin alte qewetlik bir bina sétiwélin'ghan, dewwar kodeydiki bu wexpe bilen herem shéripnng ariliqi üch yérim kilo métir etrapida kélidu. Bu wexpige texminen ming kishi sighidu, bu wexpining yérimi özbék hajilirigha, yérimi Uyghur hajilargha teqsim qilin'ghan bolup, bu sherqi we gherbi turkistandin kelgen hajilargha Uyghur we özbékler otturisidiki qérindashliq rishtisini tunutidighan ehmiyetlik wexpe hésablinidu."

Wexpe heqqidiki talash tartishlar

Abdulhekim hajim yene mundaq didi: " bu wexpe heqqide se'udi erebistandiki Uyghur we özbék qérindashlar otturisida bezi talash tartishlar yüz bergen. Uyghurlar: bu wexpini sherqi turkistandin élip kélin'gen mebleghge sétiwélin'ghan, shuning üchün bu wexpe Uyghurlargha xas wexpe bolishi lazim dése, özbékler: bu wexpini tesis qilghuchi emir özbék bolghandikin bu wexpe özbéklerge xas bolishi lazim dégen.

Lékin se'udi erebistani ewqap ministirliki we ali sot mehkimisidiki arxip bölümide saqlan'ghan esli höjjette: bu wexpidin qeshqer we tashkent ehliliri istipade qilidu dep qeyt qilin'ghanliqtin sot mehkimisining: uz waqtida qeshqer sherqi türkistanning, tashkent gherbi türkistanning merkizi bolghan, höjjettiki "qeshqer we tashkent ehliliri" dégen jümlidin sherqi türkistandin bolghan Uyghurlar we gherbi türkistandin bolghan özbékler meqset qilin'ghan dégen hökmi bilen bu heqtiki talash tartishlar axirlashqan.

Wexpining nazirliri

Bu wexpe tesis qilin'ghandin buyan buninggha Uyghur we özbéklerdin talantliq nurghun ustazlar nazir bolup kelgen. Bu wexpe Uyghur we özbékler otturisida ortaq wexpe bolghanliqi üchün Uyghurlar teripidin bir nazir, özbékler teripidin bir nazir teyinlinip bir waqitta qosh nazir teyinlinip kelgen.

Bu wexpige hazir Uyghurlar teripidin se'udi erebistanining mekke mukerremediki ummulqura uniwérsitéti terbiyet pakultitining oqutquchisi doktor abdullitip muhemmed baltu, özbékler teripidin ommulqura uniwérsitéti qur'an kerim we hedis shérip pakultitining oqutquchisi doktor muhemmed se'id hesen buxari nazir bolup turiwatidu. "

Wexpining xizmiti

Abdulhekim hajimning éytishiche, bu wexpe sherqi we gherbi turkistandin ömre we hejge kelgen méhmanlar üchün we se'udi erebistanining her qaysi jaylirida muhajirette yashawatqan Uyghur we özbék qérindashlarning ömre we ziyariti üchün her waqit ochuq bolup, ular üchün heqsiz xizmet qilidu. Bu wexpining500 din artuq kishi sighidighan chong zali bolup xalighanlar toy - tökün qatarliq her xil pa'aliyetlirini shu zalda ötküzidu.

Ramizan we hej mewsumlirida hajilargha heqsiz ta'am orunlashturulup bérilish bilen birge hajilarning medeniyet sapasini östürüshi, ömre we hej pa'aliyetlirini öginishi, dini chüshenchilirini ashurushi üchün se'udi erebistanning her qaysi jayliridin talantliq ölimalar teklip qilinip her xil témilarda ders ötilidu. Hajilargha her xil mezmundiki kitab we léntilar heqsiz tarqitilip bérilidu. (Ömerjan toxti)