Sergerdan Uyghur balilirigha köngül bölüshni kücheytmise bolmaydu

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki melumati
• Download story audio

Ikki neper Uyghur balisi xitayning shi'en shehiride tépilghandin kéyin, 2005-yili 25-dékabir küni öyige qaytishtish yolida tamaq yémekte.AFP

Xitay ölkiliridin radi'omizgha téléfon qilghan bezi Uyghurlar, xitay ölkilirige xizmet yaki sayahet üchün barghinida, aptobuslarda, adem jiq bazar yaki soda saraylirida 10 yashlar etrapidiki Uyghur balilirining ötken kechkenlerning somkilirigha, yanchuqlirigha qol séliwatqanliqini hetta bezilirining zeherlik chékimlik sétiwatqanliqidek ehwallarni nahayiti köp uchratqanliqini we bu narside balilarning kichik turup jinayet yoligha kirip kétiwatqanliqidin échin'ghanliqini éytqan idi. Hemde Uyghur élidin téléfon qilghan bezi anglighuchilirimizmu, yéqinqi yillardin béri adem sodigerlirining Uyghur qiz ‏- oghul ösmür balilarni, natonush xitay ölkilirige aldap apirip, oghriliqqa, bulangchiliqqa, zeherlik chékimlik satidighan'gha hetta pahishilikke ögitip pul tépishni kesip qiliwalghanliqi, shundaqla bu xil kishiler da'irisde peyda bolghan qara jem'iyetke hetta saqchilarningmu shérik ikenlikini éytishqan idi, yene beziler Uyghurlarda zeherlik chékimlik chekküchilerning köpiyishige egiship, ularning bezilirining balilarni xitay ölkilirige aldap apirip, oghriliqqa sélip, ularnimu zeherlik chékimlikke ögitish arqiliq, kontrol qiliwatqanliqidek échinishliq bir jem'iyet hadisisini sözlep bergen idi.

Barghanséri ewj éliwatqan ijtima'iy mesile

Xitay saqchi da'iriliridin igilishimizge qarighanda, nöwette töt ‏- besh yashtin, on nechche yashlarghiche bolghan, kochilarda oghriliq qiliwatqan Uyghur yash ösmürlirini xitayning béyjing, shangxey, gu'angju dégendek chong sheherliride köp uchratqili bolidiken. Bu Uyghur balilarning beziliri adem bédikliri teripidin oghriliq guruppilirining kattibashlirigha sétiwétilgen bolsa, köp sandikisi shu kattibashlar özliri yaki uning qol astida uzun yil turghan bédikliri teripidin aldap kélin'gen balilar bolup, kishini téximu heyran qalduridighini, narside balilarni aldap jinayet yoligha bashlash arqiliq pul tépiwatqanlarning köp sandikisimu Uyghurlar iken.

Gerche bu mesile xitaydiki we Uyghur élidiki saqchi da'iriliriningmu diqqitini qozghighan bolsimu némishqidur, téximu köp Uyghur baliliri dawamliq xitay ölkilirige aldinip bérip, u jaylarda rohiy, jismaniy jehetlerdin éghir ziyankeshliklerge uchrimaqta. Shundaqla Uyghur baliliri duch kéliwatqan bu paji'e dawamlashmaqta.

Uyghur balilirining xitay ölkilirige aldinip apirilip, oghriliqqa ögitilishidin ibaret bu mesile hetta Uyghur élining xelq wekilliri qurultayliridimu uda bir qanche qétim otturigha qoyulghan.

Hökümet da'irilirimu izdenmekte

Uyghur aptonom rayoni hökümet xewerliridin melum bolushiche, xelq wekilliri teripidin otturigha qoyuluwatqan shundaqla jem'iyettin kéliwatqan küchlük inkasqa asasen, 7 hemde 8 - féwral künliri Uyghur aptonom rayonida mexsus "sergerdan balilargha yardem bérish, aldap élip qéchishqa zerbe bérish" xizmet yighini chaqirilghan.

Mezkur yighin'gha Uyghur aptonom rayoni xelq ishliri nazariti, jama'et xewpsizlik nazariti, edliye nazariti qatarliq 19 orunning munasiwetlik rehberliri shundaqla ili, xoten, aqsu, qeshqer qatarliq jaylarning mes'ul kadirliri qatnashqan.

Yighinda "sergerdan balilargha türlük yollar bilen yardem bérish, qoghdash xizmitini heqiqiy kücheytip, ularni aldap, élip qéchip qanun'gha xilap jinayi heriketler bilen shughullinishqa mejburlighanlargha qattiq zerbe bérish, jaylar we tarmaqlar ötkelni qatlammu ‏- qatlam ching igilep zich hemkarliship qoramigha yetmigenlerning qanunluq hoquq menpe'etini birlikte qoghdash " tekitlen'gen.

Shundaqla Uyghur aptonom rayonining mu'awin re'isi jappar hebibulla aptonom rayonluq xelq hökümitige wakaliten ili, qeshqer, xoten aqsu qatarliq wilayet-oblast rehberliri bilen "sergerdan ösmür balilargha yardem bérish qoghdash mes'uliyetnamisi" imzalighan. Biz bu heqte yenimu tepsiliy melumat élish üchün sergerdan balilarni qutquzush orni hemde xelq ishliri nazaritige téléfon qilghan bolsaqmu ular bizning amérikidin téléfon qiliwatqinimizni bilgendin kéyin jawab bérishtin özini qachurdi.

Bir xitay saqchining éytqanliri

Biz xitay ölkilirige aldap kétilgen Uyghur baliliri heqqide melumat élish üchün, ilgiri güyyang sheherlik jama'et xewpsizlik idarisining razwétka etritige téléfon qilghanda, ziyaritimizni qobul qilghan bir xitay saqchi bizning "néme üchün qoramigha yetmigen Uyghur balilarni ichkiri ölkilerge adap ekilip oghriliqlargha salidighan bundaq jinayi qilmish shunche éghir bolidu, xitay jama'et xewpsizlik tarmaqlirining buni tizginleshke amali yoqmu ? " dep sorighan so'alimizgha jawaben:

"Bu mesile shinjang saqchi da'iriliri bilen munasiwetlik, chünki biz ularni tutqinimiz bilen ularning köp qismi xitay tili bilmigendin kéyin, her jaylarda tutulghan bundaq balilar yaki adem bédikliri asasen yerlik saqchi da'irilirining bir terep qilishigha tapshurilidu. Uning üstige ular da'im soraq jeryanida öliwélishqa urunidighan weqeler köp körüldi, igilishimizche, bu balilarni oghriliqqa salghan jinayet gumandarliri ulargha saqchi tutiwalsa gep bilmeymen denglar, qistisa öliwalimen dep qorqutunglar andin silerni qoyup béridu dep ögitidiken. Bundaq ehwal bolghan, bizmu bezi balilarni tutuwalghan bolsaqmu amalsiz ularning hayati bixeterlikini közde tutup qoyup bergen. Biraq, méningche guyyangda yaki bashqa sheهherlerde bolsun, sirttin kélip yanchuqchiliq oghriliq qilidighanlar nahayiti köp. Méningche, Uyghur élidin xitay ölkilirige chiqip bundaq jinayet yolliri arqiliq jan béqishigha ularning iqtisadiy ehwalining nacharliqi, yene bir tereptin bilim sewiyisining töwen bolghanliqi asasiy seweb bolghan. Öz yurtlirida nahayiti namrat, yol tapalmighan kishiler köpinche bashqa sheherlerge bérip jan béqish yoli izdeydu- ghu, ularmu shundaq" dep jawab bergen idi.

Uyghurlarning bu heqtiki qarashliri

Igilishimizge qarighandimu Uyghur ösmür- balilarni xitay ölkilirige aldap kétip sétiwétidighan, hemde yanchuqchiliq oghriliqlargha salidighan jinayi heriketler xéli derijide éghir bolup, chet'ellerdiki Uyghurlarmu bu mesilining seweb ‏- netijiliri heqqide pikirler yürgüzmekte.

Uyghur ziyaliylirining beziliri, bu xil ijtima'iy mesilige xitayning qanun sistémisining toghra, adil bolmighanliqini asasiy seweb dep qarawatqan bolsa, yene beziler, bu mesilini xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan iqtisadi, diniy, we ma'arip siyasitining natoghriliqi keltürüp chiqarghan egerde xitayda adalet bolghan bolsa, Uyghur xelqide diniy, siyasiy erkinlik bolsa meniwi we maddi jehetlerdin namrat bolmisa, balilar bu xildiki jinayet yolighimu kirmigen bolatti dep qarimaqta. Bu heqte dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi memet toxti ependi pikir bayan qildi.

Mezkur mesilige köngül bölüwatqan köp sandiki Uyghurlar, gerche bu mesilige xitayning nöwettiki qanun we jem'iyet séstimisi, Uyghurlarning ijtima'iy, siyasiy, iqtisadiy orni asasliq seweb boluwatqan bolsimu, emma mushundaq bir shara'itta Uyghurlarning özi hem perzentlirige diny we örp adet exlaq terbiyisini kücheytishi mezkür mesilining Uyghurlarda yenimu éghirlishishini tosup qélishta rol oynaydu dep qarimaqta. (Gülchéhre)