'Shahname' toghrisida qisqiche melumat
Muxbirimiz ömerjan toxti
2010.01.05
2010.01.05
Dastandiki melumattin alghanda, "shahname" dastanini eyni chaghdiki gheznewiler xanliqining sultani mehmud gheznewining tapshuruqigha asasen, miladiyening 1000 - yilliri iran xelqining meshhur sha'iri molla firdews dégen kishi 30 yil waqit serp qilip, pars tilida yézip chiqqan iken.
"Shahname" dastani Uyghurlarningmu tarixini yorutup béridu
"Shahname" dastani gerche iran xelqining tolimu yiraq zamandin bashlap, miladiye 651 - yillarghiche yeni islam dinini qobul qilghan waqtighiche bolghan tarixini bayan qilishni meqset qilghan bolsimu, shuning bilen bir waqitta, u ottura asiyaning qedimqi tarixini yorutup bergendin tashqiri, Uyghurlarning ana yurtining tarixinimu yorutup bérish roligha ige. Mesilen: "shahname" dastanida, Uyghurlarning sheherliridin xoten diyari, gah "xoten", gah "chin machin" dégen namlar bilen tilgha élin'ghan. Xoten diyaridiki yurtlardin "qarangghu tagh", "pshe", "eshme", "xelich", "sharistan" qatarliqlar dastanda eynen tilgha élin'ghan bolup, bu yurtlar hazirmu shu namlar bilen atilip kelmekte. Xoten we xoten diyaridiki yurtlar tilgha élin'ghan bayanlarda, asasen, qedimqi iranliqlarning ateshperes dinining tesirini kéngeytish üchün qozghighan urushliri bayan qilin'ghan."Shahname" dastanining tüzülüshi
Molla firdews "shahname" dastanida iran tarixini 4 dewrge bölgen. "Shahname" dastani üstide tetqiqat élip barghan tarixchilar, aldiqi dewrni riwayet qismi, bu qisim miladiyedin 3200 yillar burunqi waqitqiche bolghan 2400 yilni öz ichige alidighanliqini, qedimqi iran padishahliqliridin eshkanilar we sasanilardin ibaret kéyinki ikki dewr heqiqiy tarixiy weqeler qismi bolup, miladiyedin 780 yil burunqi chaghdin tartip miladiyening 651 - yilighiche bolghan 1400 yildin köprek tarixni öz ichige alidighanliqini deslepki qedemde ispatlighan idi."Shahname" dastanidiki chinliq
Aptor dastanda tarixiy weqelerni bayan qilishta tebi'iy halda iranliqlar meydanida turup sözligen bolsimu, ulargha qarshi turghanlarning, xususen öz waqtidiki xoten xelqining iranliqlargha qarshi heqqaniy küreshlirinimu chinliq bilen eynen ipadiligen. Dastanda eyni waqittiki turaniylar shahi aprasyapning öz wetinini tashqi küchlerning hujumidin qoghdash yolida küresh qilip, iranliqlar qolida halak bolghanliqi sözlen'gen. Bu weqelik "türkiy tillar diwani"dimu sözlen'gen bolup, mehmud qeshqiri diwanida:" Erler böridek huwliship,
Yaqa yirtip warqiriship,
Ünining bariche chirqirap peryad chékip,
Öksüp közi örtiler"
Dégen qoshaqni neqil keltürüsh arqiliq xelqning aprasyapning ölümige qattiq qayghurup, nale - peryad qilghanliqini teswirligen.
"Shahname" dastanini mundaq birer maqale bilen toluq tonushturghili bolmaydu. Shunga "shahname" dastani heqqide bu sözligenlirimiz, déngizdin bir tamche hésablinidu. "Shahname" dastanini toluq we etrapliq tonushturush tetqiqatchilarning wezipisidur.