Sherqiy türkistan jumhuriyiti heqqide gherb dunyasida meydan'gha kelgen eserler

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

1912-Yilidin 1949-yilighiche bolghan ariliqtiki Uyghur élining siyasiy tarixi , bolupmu ikki qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyiti heqqide gherb dunyasidimu köp yillardin buyan bezi tetqiqatlar élan qilindi. Gherbtiki tetqiqatlar we köz qarashlar xitaydikidin roshen perqliqtur.

Uzun yillardin buyan gherb dunyasida sherqiy türkistan tarixi toghrisida bezi tetqiqatlar élip bérilghan bolsimu, lékin bularning ichide wekil xaraktérliqliri en'gliye tarixshunasi andréw forbésning " xitay merkiziy asiyasidiki militaristlar we musulmanlar, shinjangning 1911-1949-yilliridiki siyasiy tarixi" namliq kitabi bolup, bu eser 1986-yili kémbrij uniwérsitéti neshiriyati teripidin neshir qilin'ghan.

Mezkur kitabta tunji qétim bir qeder sistémiliq halda Uyghur élining 20-esirning birinchi yérimidiki siyasiy tarixini yorutushqa tirishilghan bolup, aptor en'gliye, amérika qatarliq ellerning diplomatik arxipliridin ünümlük paydilinish bilen birge yene türkche, xitayche eserlerdinmu paydilan'ghan. Andréw forbés heqiqeten, 30-yillardiki qeshqerde tesis qilin'ghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitining ehwali heqqide qiziqarliq melumatlarni bergen hemde 40-yillardiki ghuljida tesis qilin'ghan jumhuriyet heqqidimu xéli köp toxtilip, özige xas yekünlerni chiqarghan.

Bu kitab gherb dunyasida ikki sherqiy türkistan jumhuriyitini chüshinish we tetqiq qilishta muhim paydilinish qollanmisi bolush rolini oynimaqta.

Biraq, uning matériyal menbesi asasen dégüdek in'gliz, amérika diplomatlirining uchurliri we xenzuche hökümet matériyalliri bolghachqa mesililerdin xulase chiqirishta bir tereplimiliktin xali bolalmighan.

1944-Yilidin 1949-yilighiche élip bérilghan Uyghur xelqining milliy azadliq heriketliri hemde sherqiy türkistan jumhuriyiti we uning dölet tüzülmisi, siyasiy meslek küreshliri hemde eyni waqittiki amérika, sowét ittipaqi we en'gliye qatarliq döletlerning sherqiy türkistan siyasiti heqqide mexsus toxtalghan kishi amérika alimi linda bénson bolup, uning " ili inqilabi" mawzuluq kitabi 1990-yili niyorkta neshir qilin'ghan.

Bu kitab gherb dunyasida tunji qétim 1944-1949-yilliridiki shinjangdiki siyasiy weziyet hemde sherqiy türkistan jumhuriyiti heqqide mexsus tetqiqat qilinish netijiside yézilghan monografiye bolup, bu eser mezkur tetqiqat témisi boyiche körünerlik töhpe bolush bilen hazirgha qeder özining ilmiy we paydilinish qimmitini yoqatqini yoq.

Linda bénson gherb diplomatlirining we alimlirining eserliridin hemde diplomatik höjjetlerdin toluq dégüdek paydilan'ghandin tashqiri teywendiki gomindang arxipliri shuningdek teywen we xitay chong quruqluqida neshir qilin'ghan xitayche matériyallarnimu yéterlik derijide ishletken. Elwette , linda bénson yene türkche we xitayche menbelerdin paydilinish asasida mesud sabiri , eysa yüsüp we muhemmed imin bughra qatarliq ependilerning idiyisi we pa'aliyetliri shuningdek ularning ili inqilabining rehberliridin exmetjan qasimi we abdukérim abbasof qatarliqlar bilen élip barghan 1946-yilidin1949-yilighiche bolghan ariliqtiki siyasiy idiye toqunushliri heqqidimu tunji qétim mexsus toxtalghan gherb alimidur.

Ili inqilabigha a'it axirqi yéngi kitab awstiraliyilik xitay millitidin bolghan dawid wangning " ili weqesi,1944-1949-yilliridiki shinjangdiki milliy toqunushlar we xelq'ara riqabetler " namliq chong hejimlik esiridur.

Bu kitab sherqiy türkistan inqilabigha munasiwetlik matériyallar taza köpeygen waqitlarda meydan'gha kelgen bolsimu, lékin dawid wang matériyal menbesi jehette linda bénsondin bay bolushigha , Uyghurche matériyallarningmu köpeyginige qarimay, özining shunche chong kitabida Uyghurche matériyallardin yéterlik paydilanmighan, peqet bir qisim Uyghur erbablirining xitaychigha terjime qilin'ghan bir qanche parche esirinila körgen.

Uyghur élining 20-esirdiki omumi siyasiy tarixi, bolupmu , 1912-1949-yilliridiki siyasiy tarixi, ikki sherqiy türkistan jumhuriyiti heqqide az bolsimu bir qisim Uyghurche menbelerni ishlitish asasida omumlashturup toxtalghan alim amérikidiki jorj tawn uniwérsitétining proféssori jamés millward bolup, u yéqinda gherb dunyasida tunji qétim shinjangning omumiy tarixini qisqartip bayan qilish usuli bilen yézip chiqti. Aptorning "yawro asiya ötkili -shinjangning tarixi" namliq kitabi 2007-yili neshir qilin'ghan bolup, aptor kitabining 60 betke yéqin qisimini ikki sherqiy türkistan jumhuriyiti dewrge béghishlighan.

Bulardin bashqa yene john xopkns uniwérsitétining ottura asiya-kawkaziye institutining prézidénti fréd star rehberlikide élip bérilghan gherb dunyasidiki eng chong üch yilliq "shinjang tetqiqat pilani " ning xulasisi süpitide chiqirilghan proféssor fréd starning bash tehrirlikide neshir qilin'ghan " shinjang: xitayning musulmanlar chégrisi" namliq kitabning proféssor jamés millward bilen doktor nebijan tursun birliship yazghan " 1884-1978-yilliridiki siyasiy tarix we kontrol qilish istiratégiyisi" mawzuluq 3-babidimu ikki sherqiy türkistan jumhuriyiti dewri tarixigha a'it mezmunlargha orun bérilgen.

Elwette, yuqiridikiler mexsus kitablar bolup, bu heqte yene köpligen maqalilarmu mewjut. (Ümidwar)