"Sherqiy türkistan üchün tarixiy purset"

• Muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Türkiyediki `onje weten` gézitining 13 - 14 - mart künliridiki sanida` sherqiy türkistan üchün tarixiy purset` mawzuluq obzor élan qilindi. 2 Qisimdin terkip tapqan bu obzorni kemal salli ependi yazghan bolup, obzorda 2008 - yilining sherqiy türkistan mesilisini dunya jama'etchilikige anglitish üchün tarixi purset ikenliki bayan qilin'ghan.

Sherqiy türkistan üchün tarixiy purset

2008 - Yili birleshken döletler teshkilati UNESCO teripidin mehmut qeshqiri yili élan qilindi. Bu sherqiy türkistan mesilisini dunyagha anglitish üchün muhim bir purset. Sherqiy türkistanni qoghdap qélishimiz kérek. Chünki sherqiy türkistanning tarix sehnisidin yoq bolup kétishi türkistan'gha shundaqla türkiye joghrapiyisige qorqunch netijilerni élip kélishi mumkin. Türkiy jumhuriyetlerning köpining sherqiy türkistan bilen chégridash ikenlikini untumasliqimiz kérek.

Obzorchi kemal salli ependi, obzorida weten téléwiziyisidiki bir programmida mehmut qeshqirige alahide yer bérilgenlikini, shuning bilen birlikte mehmut qeshqiri tughulup chong bolghan zéminidiki yeni sherqiy türkistandiki Uyghur türklirining tragidiyisidin türk jama'etchilikining xewerdar bolghanliqini, 2008 - yilining sherqiy türkistanliqlar üchün tarixi bir purset ikenlikini anglatqan.

Uyghurlarning dunya medeniyitige qoshqan töhpisi

Kemal salli ependi, Uyghurlarning dunya medeniyitige qoshqan töhpisi üstide toxtilip mundaq dep yazidu: " Uyghurlar ming yil burun sheher turmushigha ötken. Emma qoshna milletlerning bésimi we her xil sewebler tüpeylidin bezi waqitlarda bashqa jaylargha köchüshke mejbur bolghan. Eger Uyghur türkliri dawamliq halda köchmen turmushi köchürgen bolsa, orxun yénisey abidilirini yézip qalduralmighan bolatti. Qeghezni, neshiriyatchiliqni, yipekni, chine ishlepchiqirishni, toqumichiliqni, muzika chalghu eswablirini, 12 muqamni, yingne bilen dawalashni ijat qilip tereqqi qildurup, bularni gherb döletlirige tarqitip, dunya medeniyitige töhpe qoshalmighan bolatti. Türkistandiki türkiy milletler qoshna milletlerning medeniyitining tesirige uchrapla qalmastin, dunya medeniyitige muhim töhpilerni qoshqan."

Xitaylar Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq siyasiti élip barmaqta

Obzorchi kemal salli ependi obzorida xitaylarning Uyghurlargha élip bériwatqan siyasitining irqiy qirghinchiliq siyasiti ikenlikini bayan qilip mundaq dep yazidu: "minglarche yilliq türk yurti bolghan sherqiy türkistan, munbet tarim oymanliqi, orman bilen tolghan tengritéghi we altay taghliri, eng muhimi se'udi erebistan bilen oxshash néfit we altun bayliqlirigha ige turuqluq, xitay basqunchilirining qol astida zulum tartmaqta. Xitaylarning bügün sherqiy türkistanda élip bériwatqan siyasiti birleshken döletler teshkilatining irqiy qirghinchiliqqa bergen izahatigha asaslan'ghanda , irqiy qirghinchiliqtin bashqa bir nerse emes. Epsuski dunya döletliri xitaylarning Uyghurlargha élip bériwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitini körmeslikke salmaqta."

Türklerning könglide Uyghurlarning alahide yéri bar

Obzorchi sherqiy türkistan jughrapiyiwi jehettin türkiyige uzaq bolsimu, türklerning könglide Uyghurlarning alahide yéri barliqini éytip mundaq dep yazghan: "sherqiy türkistan türk dunyasining sherqiy uchida. U yerde miladidin 12 ming yil burun impératorluq qurghan Uyghur türkliri yashimaqta. Ular bizdin ming kilométir uzaqliqta. Biz bilen sherqiy türkistanliqlar qan qérindashtur. Sherqiy türkistanliqlar közimizdin uzaqta bolsimu, emma ular bilen könglimiz yéqin. Könglimizdin uzaqta bolushimu mumkin emes. Türkiye hökümiti Uyghurlarni körmeske salsimu, xitay hökümiti her da'im sherqiy türkistan mesilisini bizdin körüwatidu. Sherqiy türkistandiki pantürkizm we pan'islamizm herikitini bizdin körüwatidu. 2004 - Yili xitay hökümiti teripidin teyyarlan'ghan `2000 - 2004 yillirida sherqiy türkistanda pantürkizm, pan'islamizm heriketliri we buning aldini élish tedbirliri` mawzuluq kitabida, eyiblen'gen kishi kim bilemsiler? men silerge dey, osmanli impériyisining padishahi 2 - abdulxemittur. Néme dégen mentiqsizliq, xitaylar 2004 - yilidiki weqe üchün 100 yil burun ötken padishahni eyibligen. Qérindash bir milletning mesilisi heqqide bash qaturmisaq bolamdu? elwette bash qaturimiz. Sherqiy türkistan xelqining öz tupraqlirida erkin yashashtin bashqa telepliri yoq. Uyghurlarning qérindishi bolush süpitimiz bilen ularning derdini dunyagha anglitish bizning burchimizdur."

Uyghurlar ümidsizlenmesliki kérek

Obzorchi kemal salli yazghan ` sherqiy türkistan üchün tarixiy purset `mawzuluq obzorning ikkinchi qismi mundaq bashlinidu: "insanliq alimi, neshriyatchiliqni, qeghezni, yipek toqushni, yingne bilen dawalashni, muzika chalghu eswablirini, chine yasashni keship qilip tereqqi qildurup, gherb döletlirige ögetken Uyghurlarning tragédiyisini körmeslikke salalmaydu. Bolupmu türk dunyasi , türkiye bu qérindashlirimizning peryadigha qulaq sélishi shert."

Kemal salli ependi obzorining ikkinchi qismida, 1863 - yilida qeshqerde qurulghan dölet we yaqupxan bedewletning osmanli impériyisi bilen bolghan munasiwetliri heqqide toxtalghandin kéyin, 1933 - yili 11 - ayning 12 - küni qeshqerde , 1944yili 11 - ayning 12 - küni ghuljida élan qilin'ghan sherqiy türkistan jumhuriyetliri heqqide qisqiche melumat bergen. U obzorida yene , ottura asiya türkiy jumhuriyetlirining Uyghurlargha yardem qilmaywatqanliqini, emma Uyghur türklirining ümidsizlenmesliki kéreklikini bayan qilip mundaq dep yazidu: "bulargha qarap ümidsizlenmeslikimiz kérek. Sherqiy türkistan üchün biz qilalaydighan ishlar nahayiti köp." (Erkin tarim)