Shangxey hemkarliqi ramkisi astidiki Uyghur mesilisi

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

2005-Yili 7-ayning 5-küni qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéf xitay dölet re'isi xu jintaw bilen shangxey hemkarliq teshkilati yighinida. AFP

Yéqinda rusiyining sibiriye rayonidiki altay döletlik uniwérsitéti, rusiye siyaset penliri jem'iyiti qatarliq orunlarning teshkillishi bilen bir ilmiy muhakime pa'aliyiti ötküzülgen bolup, mezkur yighinda sibiriye rayonidiki tomsk sana'et uniwérsitétining proféssori éwgéni sawkowich wiladimirowich "shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi astidiki Uyghur mesilisi" dégen témida bir parche ilmiy maqale oqughan. . Rus aptori éwgéni sawkowich öz maqaliside Uyghur mesilisining ötmüshi bilen hazirqi ehwali jümlidin uning qazaqistan we qirghizistan jumhuriyetliri bilen xitay otturisidiki diplomatiyilik munasiwetlerde tutqan orni hemde xitay we ottura asiya döletlirining Uyghur siyasiti heqqidiki köz qarashliri toghrisida öz köz qarashlirini otturigha qoyidu.

Uyghur mesilisi qert qilip oynaldi

Éwgéni sawkowichning otturigha qoyushiche, Uyghur mesilisi qazaqistanning xitay bilen bolghan munasiwetliridiki diplomatiyilik qert bolghan. Uning yézishiche, qazaqistan we qirghizistan hökümetliri öz jumhuriyetliri térritoriyiside Uyghurlarning siyasiy teshkilatliri we ularning herbiy pa'aliyetlirining mewjut bolup turushigha nisbeten jiddiy mu'amilide qaraydu.

Tetqiqatchilarning qarishiche, qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéw "Uyghur teshkilatlirini oynatqan bolup", bu 90-yillarning béshidiki qazaqistan bilen xitayning arisida murekkep we jiddiy munasiwetler mewjut bolghan mezgilge toghra kélidu. Her qaysi Uyghur siyasiy teshkilatliri nazarbayéwning qolida uning béyjing bilen élip barghan söhbetliridiki qertke aylan'ghan idi. U chaghda qazaqistan bilen xitay arisida chégra kélishi mesilisi boyiche murekkep söhbetler dawamlashqan bolup, xitay terep özini nahayiti qattiq tutqan, qazaqistan jumhuriyiti bilen xitay xelq jumhuriyiti arisidiki Uyghurlargha munasiwetlik tunji höjjet 1995-yilidiki "qazaqistan bilen xitayning buningdin kéyinki öz-ara dostluq we hemkarliq munasiwetliri rawajlandurush hem chongqurlashturush heqqidiki birleshme bayanati "bolup, buningda ikki terep siyasiy sahede boyiche herxil shekildiki milliy bölgünchilikke qarshi turush, bir-birining térritoriyiliride her qandaq teshkilat we küchlerning bölgünchilik heriketlirige hem bir-birige qarshi turush pa'aliyetlirige yol qoymasliq ..." Dégendek mezmunlar orun alghan. 1996-Yilidiki ikki döletning birleshme bayanatidimu mezkur nuqta qayta tekitlen'gen.

Qazaqistan bilen xitay arisida ashkarilanmighan pütüshüm bolghan

Ataqliq Uyghur pa'aliyetchisi hashir wahidining qest qilinishi ene shu qazaqistan –xitay hemkarliqining emeliy netijilirining biridur.

Éwgéniy sawkowichning tekitlishiche, eyni waqitta qazaqistan bilen xitay arisida qazaqistanning Uyghur musteqilchilirining öz térritoriyisidiki herikitini késip tashlashqa munasiwetlik ashkarilanmighan kélishim maddiliri bolghan. "Ataqliq Uyghur pa'aliyetchisi hashir wahidining qest qilinishi ene shu qazaqistan –xitay hemkarliqining emeliy netijilirining biridur" dep otturigha qoyidu éwgéni sawkowich. U bayanlirini dawamlashturup yene mundaq dep yazidu:

1996-Yili xitayning teklipi we rusiyining qoshulushi bilen shangxey besh dölet teshkilati qurulghan bolup, buningda Uyghur mesilisi ashkara halda muzakire qilin'ghan.

"Közetküchilerning körsitishiche" dep sözini dawamlashturidu rus mutexessisi éwgéni sawkowich - " xitay alahide xizmet orgini qazaqistan térritoriyiside Uyghur siyasiy teshkilatliri bilen bolghan küreshni aktip élip barghan bolup, tetqiqatchilarning qarishiche, shu yili apréldiki shangxey beshlikining yighinida xitay, rusiye qazaqistan, qirghizistan we tajikistan rehberliri sherqiy türkistandiki keng kölemlik milliy tazilashqa yéshil chiragh yandurup bergen. "Jinayetchilikke qarshi turush" dégen maddining ornigha, milliy bölgünchilikke qarshi küresh qilish" dep atalghan xitayda Uyghurlargha munasiwetlik bolghan madda almashturulghandin sirt yene "islam radikalizimigha qashi küresh qilish" qoshulghan. 1996-Yili apréldin bashlan'ghan yüz künlük zerbe bérishte 20 mingdin artuq adem qolgha élin'ghan 115 adem sot qilinmastin ölümge höküm qilin'ghan hemde 100 meschit we diniy mektep taqalghan hemde yérim milyon parchidin artuq milliy tildiki neshir matériyalliri köydürülgen", qazaqistan hökümitining Uyghur mesilisige tutqan resmiy pozitsiyisi tashqi ishlar ministiri toqayéw teripidin ipade qilin'ghan. Toqayéw " köpligen döletlerde bölgünchilik mesilisi mewjut. Bu döletlerning hemmisi bu mesilige éghir mu'amile qilidu" déyish arqiliq qazaqistan we xitayning Uyghur mesilisidiki siyasitini aqlimaqchi bolidu"

Xitay ichki mesilini ikki dölet munasiwetliri sewiyiside hel qilmaqchi bolghan

Éwgéni sawkowichning otturigha qoyushiche, xitay xelq jumhuriyiti ichki bölgünchilik mesilisini ikki terep sewiyiside hemde köp terep asasida jümlidin shangxey hemkarliq teshkilatining ramkisi astida hel qilmaqchi bolghan. Qazaqistanning bir qatar ammiwi axbarat wasitiliri shangxey hemkarliq teshklilatining qazaqistan bilen qoshna xitayning shinjang Uyghur aptonom rayonidiki qattiq milliy siyasitige munasiwetlik bolghan höjjetlerni imzalighanliqini körsitishken. Xitay yéqindin buyan Uyghur mesilisige tutqan pozitsiyisini özgertip, Uyghur teshkilatliri we Uyghur musteqilchilirini térrorizm bilen baghlap teshwiq qilishqa bashlidi dep maqalisini dawamlashturidu rusiye mutexessisi éwgéni sawkowich. (Ümidwar)