Xitayning iqtisadiy siyasette tibette qollan'ghan shinjang modéli milliy ziddiyetlerni ulghaytmaqta


2006.10.19

Uyghurlarning qoshnisi bolghan tibetlikler hazir xitay hökümitining tibette yürgüzüwatqan iqtisadiy siyasitige razi emes. Bu heqte 'tibet uchurliri' dégen zhurnalning tehriri dawa sérin ependi mundaq dep bayan qilidu:

Hazir hindistanning dramsala shehiride turuwatqan dawasérin ependining bayan qilishiche, xitay hökümiti tibetke meblegh séliwatidu, qurulush qiliwatidu, emma bu tibet xelqning éhtiyajigha asasen qilin'ghan emes, belki u xitaylarning özining éhtiyajigha asasen qilin'ghan. Xitay hökümitining tibette yürgüzüwatqan hazirqi iqtisadiy siyasiti tibetliklerning hayatliq yolini chetke qéqiwatidu. Mesilen: xitay tibetke meblegh saldi, tibette yollar yasaldi, imaretler bina qilindi. Emma bu jeryanda tibetlikler ishqa orunlishish pursitige ige bolalmidi. Uningda ishlewatqan ishchilarning hemmsi xitaylar, élip bérilghan qurulushlardin behriman boluwatqanlarmu xitaylar. Chirayliq poyiz stansisi sélindi, uningda xitaylar ishleydu, uningdin xitaylar paydilinidu. Gerche tibette tibetlerning nopusi köp sanni teshkil qilsimu, emma tibettiki hökümet xizmetchilirining mutleq köpinchisi yenila xitay, tibetlik xizmetchilerning sani uning yérimighimu yetmeydu. Xitayning bundaq aptonomiye siyasitige we iqtisadiy siyasitige tibet xelqi razi emes.

Hazir béyjingda turuwatqan yazghuchi wang lishong ependi erkin asiya radi'osi üchün teyyarlighan obzorida, xitay hökümitining tibette yürgüzüwatqan iqti'adiy siyasiti bilen Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan iqtisadiy siyasitini sélishturghan. Uning tehlil qilishiche, shinjangda bazar igilikige ötüsh tibetke qarighanda burun bashlan'ghan. Uyghurlarning soda -tijaretke bolghan initlishi tibetliklerningkidin küchlük. Gerche xitay hökümiti shinjangda xitayche örp-adetlerni yolgha qoyush jehette muweppeqiyet qazan'ghan bolsimu, emma bu jeryanda 'shinjang mesilisi'ni hel qilalmidi, belki mesilini téximu murekkepleshtüriwetti. Wang lishong ependining bayan qilishiche, shinjangda xitay nopusi 40% ni teshkil qilsimu, emma chong hoquqlarning hemmisi xitaylarning qolida, bayliq menbelirinimu xitaylar igiliwalghan. Yaxshi xizmetlerge xitaylar érishken. Shinjangda bazar igiliki pütünley xitayning ichki ölkilirige béqindi bolup qaldi. Igilik bashqurush jehettimu xitaylar til, millet munasiwetliri jehettin üstünlükke ige boluwaldi.

Wang lishong ependining qarishiche, bazar i'igiliki siyasitide millet ayrimichiliqi bolsila, milliy ziddiyet hel bolmaydu. Belki ziddiyetni téximu ulghaytiwitidu. Shinjangda bazar igilkidiki ziddiyetler hemme kishining biwaste menpe'etige bérip taqalghan bolghachqa, xitayning shinjangdiki iqtisadiy siyasiti yerlik xelqlerning millet hésyatini qozghiwetti.

Wang lishong ependining sélishturup tehlil qilishiche, tibette xitay nopusi shinjangdikidin az, tibette bazar igilikige ötösh bashlan'ghanda, xitaylar shinjangdikidek undaq desleptila tebi'iy bayliqlar we yaxshi xizmet pursetlirining hemmisini igiliwalmidi. Belki deslepte tibetlikler teb'i'i bayliqlarning köp sanliqigha, yaxshi xizmet pursetlirige ige bolalidi. Tibettiki üch chaqliq wélispitte adem toshush, ashxana échish, choshqa béqish dégendek ishlar pütünley xitaylarningla ishi bolup qaldi. Xitaylar deslepte tibetliklerge yallinip ishlidi. Tibetlikler bundaq menpe'et aldida milliy mesilini waqtinche chetke qayrip qoydi. Emma xitaylar tibette bara -bara shinjangdikidek til, millet munasiwetliridin, uruq-tuqqanchiliq, yurtdashliq munasiwetliridin paydilinip, özining milliy üstünlikini tiklep chiqti. Bu emeliyette xitay hökümiti tibette yolgha qoyghan iqtisadiy siyasette qollan'ghan 'shinjang modéli' idi. Xitay hökümiti tibette yolgha qoyuwatqan bundaq 'shinjang modéli' hazir tibetliklerni xuddi Uyghurlarni chetke qéqip qoyghan'gha oxshash chetke qéqishqa bashlidi. Bu modél tibette peyda qiliwatqan milli ziddiyet hazir barghanséri éghirlashmaqta. (Weli)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.