Shwétsiye tashqi ishlar ministirliqi 2007‏ - yilliq insan heqliri doklatini élan qildi

Bu yil élan qilin'ghan 2007 ‏- yilliq dunyadiki döletlerning insan heqliri ehwali doklatida xitayning insan heqliri ehwaligha burunqidek alahide orun ajritilghan bolup xitay dölitining omumi tüzülmisige mundaq baha bergen "xitay bir partiye kontrolliqidiki erkin saylam bolmighan bir diktator dölet. Bu dölette siyasi öktichilik,sözlesh erkinliki, axbarat erkinliki,teshkilatlargha oyushush erkinliki we diniy erkinlik qattiq cheklen'gen ,xelqning iqtisadi, ijtima'iy we medeniy hoquqliri xitaydiki chong iqtisadi tereqqiyatning qurbanigha aylan'ghan bolup, iqtisadi islahat élip bérilghili 30 yildin ashqan bolsimu , yenila 300 milyondin artuq kishi nahayiti namrat halette yashaydu.

Shexslerning adem sodisi zor derijide kéngeygen.Xitay sotining insanlargha ölüm jazasi bérishi omumyüzlük saqliniwatqan ehwal bolup, 2006 ‏- yilliq statistikigha qarighanda 2790 ademning ölüm jazasigha höküm qilin'ghanliqi melum. Gerche xitay qanunida jinayetchilerni qiynash cheklen'gen bolsimu 2005 ‏- yili birleshken döletler teshkilati xadimining tekshürüshi qiynap soraq qilishning yenila éghir ehwalda mewjut ikenlikini körsitip berdi, bolupmu qanunsiz tutup turush ,qamap qoyush qilmishi adetke aylan'ghan omumyüzlük ehwal bolup, olimpik musabiqisi bashlinish aldida turghan bügünki kündimu bu ehwal téximu éghirlashmaqta" .

Insan heqliri doklatining xitay qismi jemi 21 bölümdin terkip tapqan bolup, doklatta xitay puqralirining kapaletke ige bolushqa tigishlik hoquqliri xitay hökümiti teripidin qandaq depsende qiliniwatqanliqi mushu 21 bölek ichide bir qeder tepsiliy bayan qilin'ghan. Insan heqliri doklatining bir böliki mexsus xitaydiki az sanliq milletler dep atalghan Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletlerge béghishlan'ghan bolup, öz yurtlirida köp sanliq nopusni teshkil qilghan bu milletlerning xitay hökümitining bu rayonlargha xitay nopusini pilanliq yötkep orunlashturushi netijiside öz yurtlirida az sanliqqa aylinip, tili, medeniyiti we örp-aditining jiddiy xirisqa duch kéliwatqanliqini eskertken.

Doklatning Uyghurlargha béghishlan'ghan qismida mundaq bayanlar bérilgen: xitay xeliq jumhuriyiti bu rayonni igiligende %6 etrapida bolghan xitay nopusi bügünki künde köpiyip Uyghurlarning nopusidin éship ketken. 80 ‏- Yillardin bashlap xitay hökümitining bu rayon'gha qaratqan kontrol qilish ,basturush siyasiti téximu qattiq kücheygen bolup, Uyghurlarning diniy erkinlikini chekligendin sirt , ularni qanunsiz tutup turush ,qamaqqa élish, ölüm jazasi bérish qatarliq wastilar bilen jazalashni ashurghan. Xitay hökümitining ötken yili bergen melumatidin qarighanda , xitayning qanun organliri minglighan Uyghurlargha dölet bixeterlikige xewp yetküzdi dégen seweb bilen ölüm jazasi bergen we qamaqqa alghan. Uningdin sirt xitay hökümiti térrorchiliqqa qarshi turush kürishini suyi'istémal qilip, oxshimighan köz qarashtiki kishilerni qolgha élip jazalash salmiqini ashurghan.

Gerche shwétsiye tashqi ishlar ministirliqi teripidin élan qilin'ghan bu kishilik hoquq doklatida xitayning insan heqliri ehwali qattiq tenqid qilin'ghan we xitay hökümitining bir diktator dölet ikenliki mu'eyyenleshtürülgen bolsimu , emma shwétsiye hökümitining xitay bilen bolghan insan heqliri diyalogidiki yétersiz terepliri izchil türde öktichi partiyilerning we bir qisim siyasiyonlarning qattiq tenqidige uchrap kelmekte.Ular shiwitsiyining xitay bilen bolghan soda munasiwiti shiwitsiyining xitayning insan heqliri depsendichiliklirini tenqid qilishini passip orun'gha chüshürüp quyuwatidu dep qarimaqta.