Shiwétsiyede saqliniwatqan qeshqer basma matériyalliri

Shiwét miss'onérliri qeshqerde shu dewirning ilghar téxnikisidiki basma zawutini qurup chiqishtin ilgiri sherqi türkistanda birmu basma zawuti yoq bolup, kitaplar qolda yézilip we köchürülüp esli orginali buyiche sétilatti.
Muxbirimiz yalqun
2009.07.16
Mexmut-qeshqiri-DLughet-305 Turkiyide saqliniwatqan " diwan lughet turki " ning eng kona nusxisi.
RFA Photo / Erkin Tarim

Nahayti az sandiki tash metbe buyumliri tashkent,semerqent we buxaralardin import qilinip bazarlarda sélitatti.

Shiwétsiye miss'onérlirining qeshqerdiki bazisida xzmet qilghan lund uniwérsitétining dotsénti gostaw rakét bir matériyalda bu heqte toxtilip mundaq deydu: "sherqi türkistanda kishiler oqughidek tüzükirek kitab yoq idi, kitab hésablan'ghanlarning hemmisi qolda yézilghan yazmilar idi, bu yerde birer gézitning bolushini tesewur qilish esla mumkin emes idi. Chünki bu yerde kitab basqidek tash metbe téxnikisimu yoq idi."

Bir qétim nur'axun isimliq bir sherqi turkistanliq tash metbe zawuti qurush üchün hindistandin tash metbe matériyallirini élip kilidu we qeshqerde ikki kitab basidu, biraq basqan kitabining süpiti bek nachar bolghanliqi üchün hindistan'gha yene téxnika ögen'gili kitidu. U hisndistandin qaytip kilip yene ikki kitab basidu, bu kitabi burunqidin yaxshi bolidu, biraq tennerqi bek qimmet bolup ketkeshke iqtisadi jehette özini ongshashqa qurbi yetmey namratliship késel bolup ,azap bilen ölüp kitidu."

Mushundaq bir ehwalda shiwét miss'onérliri qeshqerde bir basma zawuti qurushni qara qilidu. Ularning basma zawuti esliheliri 1910 - yili tamamlinip, 1912 - yili resmiy ishqa kirishidu. Qeshqerdiki bu basmaxana taki 1938 - yili shiwét miss'onérliri qeshqerdin ayrilghiche xizmet qilidu.

Uyghurshunas gunnar yarring shiwét méss'onérlar basma zawutining töhpilirini yighinchaqlap mundaq dégen idi: "qeshqerdiki basma zawuti bir tereptin sherqi türkistanliq yash yazghuchi we neshiriyat - basma xadimlirining terbiyilinishige türtke bolsa , yene bir tereptin sherqi türkistan inqilabi hökümitining xizmetlirigimu köp menpet yetküzdi."

Ularning bu 26 yil jeryanida ishligen xizmetliri bir heqiqet bolup, Uyghurlarning öz - özini tonushigha we tashqi dunyani chüshinishige türtke bolghan. Bu matériyallar bügünki künde " qeshqer basma buyumliri " dégen nam bilen shiwétsiyining her xil arxipxanilirida qimmetlik matériyallar süpitide saqliniwatqan bolup , Uyghurlarning 20 - esirning bashliridiki tarixi ré'alliqini, siyasiy özgirishlerni , medeni we meniwiy qiyapitini yorutup bérishte kam tépilidighan qimmetlik matériyallar hésablinidu. Qeshqer basma matériyalliri dégen nam bilen atiliwatqan bu matériyallarni basqan shiwét miss'onérlirining basma zawuti deslepte qurulghanda diniy kitablarni bésishni meqset qilip qurulghan bolsimu, emma kiyinche buning bilen toxtap qalmighan.

Ular kéyinche basma zawutida bésilidighan matériyallarning mezmun da'irisini kéngeytken bolup, buni türlerge ayrighanda töwendikidek bir qanche türlük mezmunni öz ichige alidu.

1. Xas diniy basmilar . Bu injil we injilge munasiwetlik diniy hékayilerni öz ichige alidu.

2. Derslik kitablar. Dersilik kitablarning köpinchisi shiwétsiye bashlan'ghuch mektepliri we chonglar ma'aripida qolliniwatqan dersliklerning nusqilirigha asasen sherqi türkistanning emeliy ehwaligha tedbiqlap neshr qilin'ghan .Mesilen "sherqi türkistan tilining resimlik élipbesi," "sherqi türkistan tili gérammatkisi, "hésab," "qollinshchan gi'ométiriye," "jughrapiye," "anatomiye," "tebi'et," én'gilizche - Uyghurche lughet" , "turmush bilimliri," "keshtichilik," "yipek ishlepchiqirsh téxnikisi," " salam xet yézish qollanmisi" qatarliqlar.

3. Edebi eserler .Edebi eserlerning köpinchisi én'gliz, ereb, shiwét tilliridin biwaste Uyghur tiligha terjime qilin'ghan . Mesilen "hesenning öyi," "jiringlimaydighan tilla," " sehrayi kebirde éziqqan ikki bir tuqqanning hékayisi," " bosagha we bolung," " bulbulning hékayisi." Bulardin sirt ular yene, shiwétsiyilik nobél mukapatigha irishken ayal yazghuchi sélma lagérofning "muqeddes fransisko," "yette xil jan alghuchi jinayet" , léwis wallésning" bén xur" dégen hékayilirinimu terjime qilip,bésip tarqatqan.

4. Tarixi eserler. Mesilen "qedimqi zaman tarixi," "ottura asiya tarixi," " isra'iliye tarixi," " qedimqi yadikarliqlar tarixi" qatarliqlar, bu tarixi matériyallarning bir qismi bésip tarqitilghan bolsimu , bir qismini bésishqa ülgürelmigen.

5. Gézitler. Eyni chaghda qeshqerde qurulghan sherqi türkistan islam jumhuriyiti teripidin chiqirilghan bir qisim gézitler mushu basmaxanida bésilghan. Mesilen: istiqlal géziti, " sherqi türkistan hayati," "erkin türkistan," "yéngi hayat höriyiti," "yaruqluq alte sheherning rozinamisi" qatarliqlar.

6. Banka chéki,siyasi teshwiqat matériyalliri, her xil ilanlar, sayahet atkéritkisi, pasport we her xil talonlar . Basma zawutining bir qétimliq statistika matériyaligha asaslan'ghanda, ular sherqi türkistan islam jumhuriyiti üchün 42800 dane pasport bésip bergen.

7. Kalindar . Shiwét miss'onérliri 1908 - yildin bashlap "sherqi türkistan yilnamisi "namida kalindar bésip tarqatqan bolup, bu kalindar taki 1938 - basma zawuti ishtin toxtighiche bolghan ariliqta dawamliq neshr qilinip turghan.
Bügünki künde bu qimmetlik matériyallar shiwétsiyidiki her qaysi kitabxana we arxipxanilarda saqlanmaqta. Men bularning bir qismini stokholim uniwérsitétining kitabxanisida körüshke muyesser bolghan idim.


Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.