Uyghur élide siyasiy bésim barghanséri kücheymekte

• Muxbirimiz qanatning bu heqtiki melumati
• Download story audio

2005 – Yili 27 – mart küni ikki Uyghur qeshqer shehiride maw zédonning heykili aldidin ötüp kétiwatidu. Bu heykel maw zédongning xitaydiki heykelliri ichide eng chongi. AFP

Gherb metbu'atining Uyghurlar we Uyghur mesilisige bolghan qiziqishi künséri kücheymekte. Amérika we gherb döletliride chiqidighan gézit, zhornallar her türlük yollar arqiliq Uyghur élige muxbir we mulahizichilirini ewetip, u yerdiki heqiqiy weziyetni oqughuchilirigha chüshendürüshke tirishmaqta.

Amérikiliq we yawropaliq muxbirlarning Uyghur élining herqaysi jaylirini ziyaret qilip tekshürüsh netijiside yazghan maqaliliri kishilerning diqqitini tartip, xelq'ara jama'etning Uyghurlarning nöwettiki ehwalidin téximu köp xewerdar bolushigha hemde Uyghurlargha bolghan qiziqishining köpiyishge seweb bolmaqta. 10‏- Ayning 26‏- küni los anjils waqti gézitining muxbiri mark magnér teripidin élan qilin'ghan maqale ene shundaq maqalilarning biri hésablinidu.

Heqiqi xojayin

Mark magnér Uyghur élining qeshqer we xoten qatarliq sheherlirini ziyaret qilip yazghan maqaliside, qeshqer we xoten sheherliridiki meschitlerning derwazisigha ésilghan lozunka we yézilghan shu'arlarning bu jaylarda xojayinning kim ikenlikini hemde xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan diniy bésim siyasitining ochuq ipadisi ikenlikini körsetken. Uyghur imamlar deslepte, namaz oqush üchün meschitke kelgen dölet kadirlirini hökümetning munasiwetlik organlirigha bildürüsh buyruqigha qarshi chiqqan bolsimu, emma hökümetning bésimi we ishini yoqitip qoyush xewpi bilen buyruqqa boyun igip, namaz oqush üchün meschitke kelgenlerni hökümet da'irilirige bildürüshke bashlighan.

Maqaliside, Uyghurlarning özlirige xas tarix, til we medeniyetke ige bir millet ikenlikini tekitligen mark magnér, Uyghurlarning alahidilikliri we Uyghur élining béyjingdin töt ming kilométir uzaqta bolushining xitay rehberlirining Uyghur éli toghrisidiki endishilirini qismen bolsimu ipadilep béreleydighanliqini bildürgen.

Ot öchmigen, qaytidin yalqunlaydu

Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan bésimining künséri küchiyiwatqanliqi ipadilen'gen maqalide, bir Uyghur ayalning "men ish ornumda xitaylarning hemme nersisini yaxshi körimen déyishke mejbur. Eger bundaq démisem qiyinchiliqqa uchrishim mumkin" dégenlikini neqil keltürülgen.

Maqalisde, Uyghurlarning özlirining musteqil dölitide yashash arzusini yoqatmghanliqini tekitligen mark magnér, lékin, xitay hökümitining, béyjingning hakimiyitini tenqid qilghanlarni basturush üchün pütün chare-tedbirlerni ishletkenlikini bildürgen. Maqalide yene mundaq déyilgen: "gerche, xitay hökümiti bu siyasitining netijilik bolghanliqini, 1990‏- yillardiki qozghilang, naraziliq heriketliri we qoralliq hujumlarni toxtatqanliqini bayan qilsimu, emma mutexessisler, naraziliq heriketlirining yoshurun pa'aliyetke ötkenlikini bildürmekte. Hawayi uniwérsitétining proféssori dru giladnining bildürüshiche, ot öchmigen, eger xitay hökümiti Uyghurlarning könglini alidighan ishlarni qilip, ularning naraziliqlirigha qulaq salmisa, bu ot qaytidin yalqunlaydu.

Xitay da'irilirning meqsiti – Uyghur medeniyitige yat yéngi bir nesil yaritish

Maqaliside, xitay hökümitining Uyghur élide élip bériwatqan qattiq qol siyasitining bu rayonning istratégiyilik ehmiyitining bir ispati ikenlikini tekitligen mark magnér, Uyghur élining mol néfit, teb'iy gaz we uran zapisigha ige bolghan Uyghur élide xitay hakimiyitining ajizlishishi teywen we tibet qatarliq yerlerde musteqilliq heriketlirining ulghiyishigha seweb bolidu dep körsetken.

11‏- Séntebir térrorluq hujumlirining xitay hökümitige Uyghur musteqilchilirini basturush üchün yéngi bir bahane yaritip bergenlikini tekitligen mark magnir, maqalisining axirida, xitay hökümitining Uyghur élide yüzgüzüshke bashlighan qosh tilliq ma'arip siyasiti üstide toxtilip mundaq deydu:

"Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitini tenqid qiliwatqanlar, béyjing hökümitining uzun muddetlik nishani Uyghur élide xitayche sözlishidighan, islam diniy étiqadidin yiraqlashqan hemde Uyghur medeniyitige yat yéngi bir nesil yaritishtin ibaret déyishmekte".

Mark magnér xitay hökümet da'iriliri uning bu heqtiki su'allargha jawab bérish üchün körüshüsh teleblirige jawab qayturmighanliqini bildürmekte.