Rusiyining mexpiy arxipliri dawamliq ashkarilanmaqta

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Rusiye fédéral bixeterlik idarisi 1920-yilliridin 1950-yillirighiche bolghan ariliqtiki stalin hökümitining sowét térritoriyiside élip barghan tazilash heriketliri hemde weten urushigha munasiwetlik mexpiy arxiplirining ammigha échilghanliqini, xalighan kishining bu arxiplarni körüshi mumkinlikini élan qildi.

Stalin dewridiki arxiplar arisida Uyghurlargha munasiwetlik matériyallarmu mewjut bolup, uni échish we uningdin paydilinish xizmetliri téxi ünümlük bashlanmighan.

Xalighan kishi arxiplarni köreleydu

Rusiyining "newsru" uchur torining xewer qilishiche, ötken esirning 20-yilliridin 50-yillirighiche bolghan stalin dewrige munasiwetlik arxiplarning mexpiyiti bikar qilin'ghan bolup, fédéral arxip fondining bashliqi wasili xristoforop "eger kimning hajiti chüshse, arxiplargha murajet qilsa bolidu. Buning üchün qandaq matériyal kérekliki hemde qandaq meqsette uni körmekchi ikenliki heqqide xet yazsila boldi" deydu. U, arxipxana xadimlirining arxip telep qilghuchilargha kérek bolghan , mexpiyetliki bikar qilin'ghan arxip matériyallirini tépip béridighanliqini eskertken. Biraq, munasiwetlik shexslerning xususiy tereplirige a'it matériyallar shu shexslerning urugh-tughqanlirining ruxsiti arqiliqla bashqilargha échilidiken.

Sabiq sowét ittipaqining stalin dewrige baghlinishliq arxipliri texminen 80 yilgha yéqin waqittin buyan asasen dégüdek yépiq turghan bolup, dölet mexpiyiti süpitide qattiq qoghdalghan idi. Stalin dewrining mexpiy arxipliri ötken esirning 20-yilliridiki ichki urush, kopiratsiyileshtürüsh, 1933-1934-yilliridiki tazilash we 1937-1938-yilliridiki xelq düshmenlirige zerbe bérish, weten urushining aldi keynidiki sowét ittipaqining herbiy, siyasiy , iqtisadiy hem bashqa tüzülmiliri shuningdek sowét ittipaqigha qarshi turghanlar hem weten satquchlarni jazalash qatarliqlarni öz ichige alghan nurghunlighan weqelerge baghlinishliqtur.

Köpinche közetküchiler rusiye hökümitining mezkur mexpiy arxiplarni ashkarilishini zor weqe dep qarighan shuningdek buning rusiye jemiyitini téximu bekrek échiwétishke yüzliniwatqanliqini körsitidighanliqini bildürüshken.

Uyghurlargha a'it arxiplarmu bar

20-Esirdiki Uyghur siyasiy tarixi bolupmu sowét-xitay munasiwetlirini tetqiq qiliwatqan rus alimliridin barna'ul uniwérsitétining proféssori barminning bayan qilishiche ötken esirning 20-yilliridin 50-yillirighiche bolghan ariliqtiki sowét ittipaqining Uyghurlargha qaratqan siyasiti, sowét bixeterlik organlirining sowét ittipaqi térritoriyisi we qoshna Uyghur élide Uyghur milletperwerlirige qarita élip barghan jazalash heriketlirige munasiwetlik arxiplarmu nahayiti köp bolup, bularning bir qisimliri ashkarilan'ghan bolsimu, lékin mutleq köp, nazuk arxiplar yenila mexpiy saqlanmaqta, hazir uninggha érishish qiyin.

Rusiye Uyghur tarixi tetqiqatchilirining bildürüshiche, sabiq sowét ittipaqining stalin dewridiki Uyghurlargha munasiwetlik arxiplirining köpinchisi sowét ittipaqi kompartiyisi arxipxanisi, sowét qizil armiyisi arxipxanisi, tashqi ishlar arxipxanisi we ichki ishlar arxipxanilirida shuningdek qazaqistan, qirghizistan we özbékistanlarning jumhuriyetlik arxipxanilirida saqlanmaqta.

1990-Yillarning otturilirida xitay döletlik arxipxanisi we Uyghur aptonom rayonluq arxipxanining xadimlirining moskwagha kélip, stalin dewridiki xitay kompartiyisi we Uyghur éligha munasiwetlik arxiplargha érishish üchün heriket qilghanliqi heqqide uchurlar mewjut.

Stalin dewridiki Uyghurlargha munasiwetlik mexpiy arxiplarning muhimliri ottura asiyadiki Uyghur ziyaliylirining Uyghur élide azadliq inqilab élip bérishqa teyyarlinishi hemde moskwaning istiratégiyisi , 1937-38-yilliridiki abdulla rozibaqiyéf qatarliq sowét Uyghur rehberlirining öltürülüshi shuningdek , xoja niyaz hajim we sherqiy türkistan islam jumhuriyiti bilen sowét ittipaqi arisidiki munasiwetler hem stalinning siyasiti, sowét- shéngshisey ish birliki, 40-yillardiki ili inqilabi hemde inqilabning axirlashturulushi we exmetjan qasimi qatarliqlarning teqdiri shuningdek moskwaning siyasiti we bashqilar bolup hésablinidu. Mana bu bir qatar siyasiy weqelerning arxipliri mutleq mexpiy tüsi alghan.

Nazuk mesililerge baghlinishliq arxiplar yenila mexpiy

Rusiyining "newsru" uchur torining, rusiye fédéral arxip fondining bashliqining sözliridin neqil keltürüshiche , 1992-yili rusiye prézidéntining arxiplarni ashkarilash heqqidiki buyruqi élan qilin'ghandin kéyin, bir qisim arxiplarning mexpiyiti qedem-qedem bikar qilin'ghan. Démek bu qétim ötken esirning 20-yilidin 50-yilighiche bolghan ariliqtiki stalinning teqiplesh heriketlirige a'it arxiplarning mexpiyiti bikar qilin'ghan bolsimu, lékin eyni waqitta sowét ittipaqigha qarshi teshwiqat we aghdurmichiliq bilen shughullan'ghuchilargha qarshi heriket élip barghan bixeterlik organ xadimliri yeni jasuslarning xususiy arxipi yenila mexpiy qéliwéridiken, bixeterlik organliri we bu organlargha tewe agéntlarning sowétke qarshi pa'aliyetlerni yoqitish heriketlirige a'it arxiplar yoq qiliwétilgen bolup, u ebediy dölet mexpiyiti bolup saqlinidiken.

Rusiyining barna'ul uniwérsitétining proféssori barminning éytishiche, 1995-1997-yilliri Uyghurlargha a'it arxiplargha érishish mumkin bolup, u özimu shu mezgilde 40-yillardiki ili inqilabigha munasiwetlik köpligen arxip matériyallirini körgen. Bularning köpinchisi " stalinning alahide papkisi" , : molotofning alahide papkisi", " bériyaning alahide papkisi" dep atalghan arxip toplamlirida saqlinip qalghan idi.

Rusiye bilen xitayning hemkarliqliri bolupmu, chéchen we Uyghur mesiliside ikki dölet arisida bir-birini qollash jehette hemkarliq peyda bolghandin kéyin, 1944-1949-yilliridiki sherqiy türkistan jumhuryitige a'it arxiplarni bilish qiyin bolup ketken. Chünki, Uyghurlargha munasiwetlik arxiplar yenila bügünki rusiye-xitay dostluq hemkarliq munasiwetlirige baghlinishliq nazuk matériyallar bolup hésablinidiken.

Rusiye tarixchisi kudriyashéfning inkaslirigha tayan'ghanda eng muhim hésablinidighan sabiq sowét ittipaqi kompartiyisi we jasusluq organlirining muhim arxipliri téxiche échilmighan. Shunga Uyghurlargha munasiwetlik heqiqiy tarixi qimmiti bar matériyallirini tépish hazirche qiyin bolushi mumkin.(Ümidwar)