Сталин хитай көчмәнлириниң қассипи

• Мухбиримиз үмидварниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Сталин вә униң генераллири. AFP Photo

Хитай көчмәнлириниң күнсайин көпийип кетиш мәсилиси бүгүнки күндә русийә һөкүмити вә хәлқи җиддий көңүл бөлүватқан һәм муназирә қиливатқан мәсилиләрниң биридур. Совет иттипақи йиқилғандин кейин хитайларниң русийә тупрақлириға кәң көләмдә кирип маканлишишиға пурсәт яритилған болуп, йеқинқи он нәччә йил ичидә хитай көчмәнлириниң саниниң үзлүксиз ешиши билән уларниң айиғи тәгмигән җайлар аз қалған.

Нөвәттә, русийидә зади қанчилик хитай барлиқи ениқ әмәс, бирақ, русийә мәтбуатлирида уларниң саниниң 200 миңдин бир қанчә милйонғичә икәнлики , уларниң әң көп җайлириниң москва, санктпетербург қатарлиқ шәһәрләрдин башқа асаслиқи йирақ шәрқ икәнлики йезилмақта. Русийә анализчилири һәтта хитайларниң мундақ тез сүрәттә көпийиши билән йеқин кәлгүсидә уларниң русийидики асаслиқ милләткә айлинип, қанунлуқ пуқралиқ һоқуқ салаһийити билән москвадин сиясий һоқуқ дәва қилиши мумкинчиликлирини оттуриға қоюшмақта.

Йәнә бәзи рус апторлири болса, хитай көчмәнлириниң мундақ көпийип кетиши, хитайниң иқтисадий вә һәрбий тәрәққиятиниң техиму ешиши, униң үстигә йирақ шәрқ вә сибирийидики русийә аһалиларниң азлиши қатарлиқ амиллар түпәйлидин кәлгүсидә хитайниң русийигә хәтәр елип келишини асас қилған " хитай тәһдити" нәзәрийисини тәкитләп, русийә һөкүмитидин униң алдини елишни, хитай көчмәнлирини русийидин қоғлап чиқириш һәм уларниң кирип -чиқишини қаттиқ контрол қилишни тәшәббус қилмақта.

Сабиқ совет иттипақи хитай көчмәнлиригә қандақ позитсийә тутқан?

Хитай көчмәнлири 19-әсирниң ахирлиридин башлап, чар русийиниң владивосток, хабаровск қатарлиқ йирақ шәрқтики чоң кичик шәһәрлиригә берип, ишчилиқ вә тиҗарәт қилиш билән шуғулланған болуп, русийә тарихчиси арсений петрович кирепскийниң йезишичә, 20-әсирниң башлиридики совет русийисиниң гражданлар урушиғичә болған мәзгилдә русийидә 400 миң әтрапида хитай пуқраси яшиған. Владивосток хитай көчмәнлири әң көп шәһәр болуп, бу шәһәрдә 50 миң әтрапида хитай пуқраси тирикчилик қилған һәтта шәһәрдә хитай мәһәллилири болған икән. Хитайларниң көпинчиси русийә тупрақлиридики рус байлири вә кейинки совет һөкүмитиниң завут -фабрикилирини өз ичигә алған түрлүк әмгәк орунлирида қара иш билән шуғулланғанлиқи үчүн улар " хитай ишчилири" дәп аталған.

Таки 20-әсирниң башлириғичә зор сандики хитайлар һәр йили баһарда русийә тәрәпкә берип, йезичә ишләп, пул тапқандин кейин қишта қайтип келип турған. Йирақ шәрқтики русийә коммунист һакимийити гражданлар уруши мәзгилидә ишчи хитайлар арисидин коммунистларни тәрбийиләп, улардин бир хитай қизил армийә полки тәсис қилип, ақлар билән болған урушларға салған. Лекин, 1931-йили японийә манҗурийини игиләп, манҗурийә дөлитини қурғандин кейин совет иттипақи өз чегрилирини қаттиқ қоғдиған һәмдә хитай көчмәнлиригә нисбәтән назарәтни күчәйткән болуп, чүнки японийә даирилири хитайлар арисидин нурғунлиған ишпийонларни тәрбийиләп, ағдурмичилиқ вә ахбарат топлаш ишлири билән шуғулланған иди.

Сталин хитайларни кәң-көләмдә тазилиди

1937-Йили , японийә хитайни өз ичигә алған асияға қаратқан омумий йүзлүк һәрбий һәрикитини башлиди. Бу мәзгилдә совет иттипақи японийиниң йирақ шәрқ вә сибирийә райониға һуҗум қозғишидин әндишә қилди. Сталин йирақ шәрқтики хитайларниң японлар билән һәмкарлишип, совет иттипақиға қарши һәрикәткә өтүшидин мудапиә көрүш үчүн хитайларға қарита омумий йүзлүк тазилаш оператсийиси елип барди.

Йирақ шәрқтики корийиликләрни оттура асияға көчүргән болса, хитайларни " японийә ишпийони", " хәлқ дүшмини", "хәтәрлик унсур", "вәһаказа" дегәндәк түрлүк җинайәтләр билән чегридин қоғлап чиқарди, сибирийә орманлиқлириға сүргүн қилди, түрмиләргә ташлиди вә өлтүрди. Әлвәттә, вәзийәтниң өзлири үчүн пайдисиз икәнликини билгән көплигән хитай аһалилири түркүмләп, манҗурийигә қечип келивалди.

Демәк, 1937-1938-йиллириға кәлгәндә русийиниң йирақ шәрқидики барлиқ хитайлар тазилинип, әслидики үч-төт йүз миң хитай пуқрасиниң изиму қалмиди. Һәтта йирақ шәрқтила әмәс , бәлки москва қатарлиқ шәһәрләрдики хитайларму тазилиниш обйектиға айланған болуп, әнә шу сталинниң тазилишидин кейин, хитай миллити совет иттипақида өз мәвҗутлуқини йоқитип, таки совет иттипақи йимирилгичә болған арилиқтики совет иттипақи милләтләр тизимликидин орун алалмиди. Қисқиси, хитай миллити совет иттипақиниң бир аз санлиқ миллити сүпитидә етирап қилинмиди.

Хитайларниң сибирийидә маканлишишини хитай рәһбәрлири әзәлдинла арзу қилип кәлгән болуп, русийә тарихчиси сергей лунейевниң йезишичә, һәтта мав зедуң 1954-йили совет иттипақи билән сөзлишип, 10 милйон хитайни совет иттипақиға ярдәмгә бериветишни оттуриға қойғанда, москва рәһбәрлириниң рәт қилишиға учриған.

60-80-Йилларда совет -хитай мунасивәтлири йирик мәзгилдә совет иттипақи тәвәсидики аз сандики хитайлар охшашла "гуманлиқ адәмләр" вә яки " хитайниң җасуслири" тәриқисидә қаралған болуп, һәтта бәзи материялларда мәдәнийәт инқилаби мәзгилидә хитайдин қечип өткәнлириму "гуманлиқ унсур" тәриқисидә қарилип, сибирийидики лагирларға солап қоюлған .(Үмидвар)