Stalin xitay köchmenlirining qassipi

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Stalin we uning généralliri. AFP Photo

Xitay köchmenlirining künsayin köpiyip kétish mesilisi bügünki künde rusiye hökümiti we xelqi jiddiy köngül bölüwatqan hem munazire qiliwatqan mesililerning biridur. Sowét ittipaqi yiqilghandin kéyin xitaylarning rusiye tupraqlirigha keng kölemde kirip makanlishishigha purset yaritilghan bolup, yéqinqi on nechche yil ichide xitay köchmenlirining sanining üzlüksiz éshishi bilen ularning ayighi tegmigen jaylar az qalghan.

Nöwette, rusiyide zadi qanchilik xitay barliqi éniq emes, biraq, rusiye metbu'atlirida ularning sanining 200 mingdin bir qanche milyon'ghiche ikenliki , ularning eng köp jaylirining moskwa, sanktpétérburg qatarliq sheherlerdin bashqa asasliqi yiraq sherq ikenliki yézilmaqta. Rusiye analizchiliri hetta xitaylarning mundaq téz sürette köpiyishi bilen yéqin kelgüside ularning rusiyidiki asasliq milletke aylinip, qanunluq puqraliq hoquq salahiyiti bilen moskwadin siyasiy hoquq dewa qilishi mumkinchiliklirini otturigha qoyushmaqta.

Yene bezi rus aptorliri bolsa, xitay köchmenlirining mundaq köpiyip kétishi, xitayning iqtisadiy we herbiy tereqqiyatining téximu éshishi, uning üstige yiraq sherq we sibiriyidiki rusiye ahalilarning azlishi qatarliq amillar tüpeylidin kelgüside xitayning rusiyige xeter élip kélishini asas qilghan " xitay tehditi" nezeriyisini tekitlep, rusiye hökümitidin uning aldini élishni, xitay köchmenlirini rusiyidin qoghlap chiqirish hem ularning kirip -chiqishini qattiq kontrol qilishni teshebbus qilmaqta.

Sabiq sowét ittipaqi xitay köchmenlirige qandaq pozitsiye tutqan?

Xitay köchmenliri 19-esirning axirliridin bashlap, char rusiyining wladiwostok, xabarowsk qatarliq yiraq sherqtiki chong kichik sheherlirige bérip, ishchiliq we tijaret qilish bilen shughullan'ghan bolup, rusiye tarixchisi arséniy pétrowich kirépskiyning yézishiche, 20-esirning bashliridiki sowét rusiyisining grazhdanlar urushighiche bolghan mezgilde rusiyide 400 ming etrapida xitay puqrasi yashighan. Wladiwostok xitay köchmenliri eng köp sheher bolup, bu sheherde 50 ming etrapida xitay puqrasi tirikchilik qilghan hetta sheherde xitay mehelliliri bolghan iken. Xitaylarning köpinchisi rusiye tupraqliridiki rus bayliri we kéyinki sowét hökümitining zawut -fabrikilirini öz ichige alghan türlük emgek orunlirida qara ish bilen shughullan'ghanliqi üchün ular " xitay ishchiliri" dep atalghan.

Taki 20-esirning bashlirighiche zor sandiki xitaylar her yili baharda rusiye terepke bérip, yéziche ishlep, pul tapqandin kéyin qishta qaytip kélip turghan. Yiraq sherqtiki rusiye kommunist hakimiyiti grazhdanlar urushi mezgilide ishchi xitaylar arisidin kommunistlarni terbiyilep, ulardin bir xitay qizil armiye polki tesis qilip, aqlar bilen bolghan urushlargha salghan. Lékin, 1931-yili yaponiye manjuriyini igilep, manjuriye dölitini qurghandin kéyin sowét ittipaqi öz chégrilirini qattiq qoghdighan hemde xitay köchmenlirige nisbeten nazaretni kücheytken bolup, chünki yaponiye da'iriliri xitaylar arisidin nurghunlighan ishpiyonlarni terbiyilep, aghdurmichiliq we axbarat toplash ishliri bilen shughullan'ghan idi.

Stalin xitaylarni keng-kölemde tazilidi

1937-Yili , yaponiye xitayni öz ichige alghan asiyagha qaratqan omumiy yüzlük herbiy herikitini bashlidi. Bu mezgilde sowét ittipaqi yaponiyining yiraq sherq we sibiriye rayonigha hujum qozghishidin endishe qildi. Stalin yiraq sherqtiki xitaylarning yaponlar bilen hemkarliship, sowét ittipaqigha qarshi heriketke ötüshidin mudapi'e körüsh üchün xitaylargha qarita omumiy yüzlük tazilash opératsiyisi élip bardi.

Yiraq sherqtiki koriyiliklerni ottura asiyagha köchürgen bolsa, xitaylarni " yaponiye ishpiyoni", " xelq düshmini", "xeterlik unsur", "wehakaza" dégendek türlük jinayetler bilen chégridin qoghlap chiqardi, sibiriye ormanliqlirigha sürgün qildi, türmilerge tashlidi we öltürdi. Elwette, weziyetning özliri üchün paydisiz ikenlikini bilgen köpligen xitay ahaliliri türkümlep, manjuriyige qéchip kéliwaldi.

Démek, 1937-1938-yillirigha kelgende rusiyining yiraq sherqidiki barliq xitaylar tazilinip, eslidiki üch-töt yüz ming xitay puqrasining izimu qalmidi. Hetta yiraq sherqtila emes , belki moskwa qatarliq sheherlerdiki xitaylarmu tazilinish obyéktigha aylan'ghan bolup, ene shu stalinning tazilishidin kéyin, xitay milliti sowét ittipaqida öz mewjutluqini yoqitip, taki sowét ittipaqi yimirilgiche bolghan ariliqtiki sowét ittipaqi milletler tizimlikidin orun alalmidi. Qisqisi, xitay milliti sowét ittipaqining bir az sanliq milliti süpitide étirap qilinmidi.

Xitaylarning sibiriyide makanlishishini xitay rehberliri ezeldinla arzu qilip kelgen bolup, rusiye tarixchisi sérgéy lunéyéwning yézishiche, hetta maw zédung 1954-yili sowét ittipaqi bilen sözliship, 10 milyon xitayni sowét ittipaqigha yardemge bériwétishni otturigha qoyghanda, moskwa rehberlirining ret qilishigha uchrighan.

60-80-Yillarda sowét -xitay munasiwetliri yirik mezgilde sowét ittipaqi tewesidiki az sandiki xitaylar oxshashla "gumanliq ademler" we yaki " xitayning jasusliri" teriqiside qaralghan bolup, hetta bezi matériyallarda medeniyet inqilabi mezgilide xitaydin qéchip ötkenlirimu "gumanliq unsur" teriqiside qarilip, sibiriyidiki lagirlargha solap qoyulghan .(Ümidwar)